De disceptatione rusticorum et civium

 

Cornix

Ningit hiems, mugit Boreas, a culmine pendet

Stiria; depositis bobus requiescit arator,

Dormit humus; clauso pastor tunicatus ovili

Cessat iners, sedet ante focum fumosa Neaera

5

Atque polenta coquit. prius intolerabilis aestas

Nunc laudatur, hiems aestu laudata molesto

Displicet; optatum damnat praesentia frigus.

Fulica

Omne bonum praesens minus est; sperata videntur

Magna, velut maius reddit distantia lumen.

Cornix

10

Delicias habet omne suas et gaudia tempus.

Aspice ut impexi tritaque in veste ligati

Caede suum pueri exsultant. inflatur in utrem

Immissis vesica fabis; sonat et micat acta

Nunc pede, nunc cubito, stricto nunc obvia pugno.

15

Si cadit, attollunt; cursu labor atque recursu

Brumam abigit; glaciale gelu pila rustica vincit.

Nos tamen his melius tepido sub stramine foti

Transigimus tempus, dum lac coit igne recoctum.

Fulica

Pauperiem declarat hiems. improvida certe

20

Turba sumus iuvenes; securi aestate vagamur

Immemores hiemis, nostrum aes tibicinis omne est;

Vt redit e Scythia Boreas nidosque volucrum

Frondibus ostendit nudata cadentibus arbor,

Frigemus nudi scapulas, dorsum, ilia, plantas.

25

Stultitiam declarat hiems. sapientius urbes

Congeriem nummum accumulant et ad ilia vulpes

Melotasque trahunt maculosaque tergora lyncis.

Cornix

Desipiunt omnes nec nos in crimine soli.

Immo ipsos vexat gravior dementia cives,

30

Verum illis mater nobis Fortuna noverca

Nos premit. infelix sors est dementia. fac sim

Fortunatus, ero locuples, ero primus in urbe,

Audiar, assurgent omnes, me vertice nudo

Vulgus adorabit, me plebs, me consulet omnis

35

Turba, magistratus etiam populusque patresque.

Fulica

O Cornix, Cornix, non est Fortuna sed ipse

Quo sapiunt homines animus. Fortuna potentem

Non facit, immo Deus; causam recitabat Amyntas.

Cornix

Est Fortuna Deus. sed quid recitarit Amyntas

40

Dic, precor; in causis erat ingeniosus et acer.

Ante tamen paulum pecus et praesepia vise.

Vade, redi; calor est post frigora dulcior; ito.

Fulica

Attingit nix alta genu, vix tecta resistunt

Tanto oneri; sublimis apex in vertice furni

45

Pyramidem fecit metaque assurgit acuta.

Cornix

Da pecori cordum stipulisque foramina claude,

Si paries hiat, et rediens laetamine muni

Limina; nulla gregi gravior quam frigora pestis.

Iamne ades? oh quaenam haec solito properantia maior?

Fulica

50

Sollicitum me reddit hiems; in frigore et igni

Maxima strenuitas; faeno recubare calenti

Abscondique cavo accubitu post frigora dulce est.

Cornix

Incipe, et enarra discrimina ruris et urbis.

Fulica

Hoc igitur tantum ruris discrimen et urbis

55

Taliter exortum noster recitabat Amyntas.

Principio rerum primaque ab origine mundi

Cum muliere marem sociali foedere iungens

Caeli Opifex (sic namque Deum appellabat Amyntas;

Nomen adhuc teneo) natos producere iussit

60

Atque modum docuit fieri quo pignora possent.

Accinxere operi, mandata fideliter implent;

Sicque utinam de pomi esu servata fuissent.

Femina fit mater, puerum parit atque puellam,

Atque puerperio simili fecunda quotannis

65

Auxit in immensum generis primordia nostri.

Post tria lustra Deus rediit. dum pignora pectit

Femina prospiciens venientem a limine vidit.

Adam aberat, securus oves pascebat; adulter

Nullus adhuc suspectus erat; sed multiplicatis

70

Conubiis fraudata fides, sine cornibus hirci

Facti, et zelotypo coniunx suspecta marito.

Nam quae quisque facit fieri sibi furta veretur.

Erubuit mater nimiaeque libidinis ingens

Indicium rata tot natos abscondere quosdam

75

Accelerat; faeno sepelit paleisque recondit.

Iamque lares Deus ingressus salvere penates

Iussit et "huc," dixit, "mulier, tua pignora profer."

Femina maiores natu procedere mandat.

His Deus arrisit, velut arridere solemus

80

Exiguis avium pullis parvisve catellis.

Et primo laetatus ait, "cape regia sceptra;

Rex eris." at ferrum et belli dedit arma secundo

Et "dux," inquit, "eris." fasces populique secures

Protulit et vites et pila insignia Romae.

85

Iamque magistratus celebres partitus in omnem

Progeniem humanos tacitus volvebat honores.

Interea mater rebus gavisa secundis

Evolat ad caulas et quos absconderat ultro

Protulit "haec," dicens, "nostri quoque pignora ventris;

90

Hos aliquo, Pater omnipotens, dignabere dono."

Setosum albebat paleis caput, haeserat armis

Stramen et antiquis quae pendet aranea tectis.

Non arrisit eis, sed tristi turbidus ore

"Vos faenum, terram et stipulas," Deus inquit, "oletis.

95

Vester erit stimulus, vester ligo, pastina vestra;

Vester erit vomer, iuga vestra, agrestia vestra

Omnia; aratores eritis pecorumque magistri,

Faenisecae, solifossores, nautae atque bubulci.

Sed tamen ex vobis quosdam donabimus urbe

100

Qui sint fartores, lanii, lixae artocopique

Et genus hoc alii soliti sordescere. semper

Sudate et toto servite prioribus aevo."

Taliter Omnipotens fatus repetivit Olympum.

Sic factum est servile genus, sic ruris et urbis

105

Inductum discrimen ait Mantous Amyntas.

Cornix

Mirabar si quid recti dixisset Amyntas.

Civis erat; semper nobis urbana iuventus

Cui nihil est praeter stulta haec commenta negoti

Ludit; in agrestes semper iaculantur, et urbis

110

Talia garrulitas et vaniloquentia fingit.

At neque de Superis pudet has componere nugas.

Iste iocus manifesta gerit convicia secum,

Sed tu tam rudis es, tam pleno inflatus omaso,

Vt neque perpendas isto te scommate carpi.

115

Nos quoque paulisper mentem extendamus ad urbis

Stultitiam, ne forte putes sapientius illos

Vivere qui splendent auro, qui murice fulgent.

His oculis vidi tunicis plerosque superbis

Vestiri atque foro regali incedere gressu

120

Quos secreta fames premit atque domestica egestas.

Stultius his certe nihil est; opulentia ficta,

Paupertas et segnities et inertia vitae

Vera, quid est aliud quam desipientia vera?

Vidi etiam patres (o rem indignam atque nefandam)

125

Dum segnes dormire volunt et vivere laute,

Prostituisse suas vulgo cum coniuge natas;

Quid peius? quid perfidius? quid stultius umquam?

Fulica

Quid si vitam alio nequeunt traducere pacto?

Cornix

Cum totidem quot nos habeant animasque manusque,

130

Dic cur vitam alio nequeant traducere pacto.

Est etiam cuius vecors industria vanas

Quaerat opes, ubi nullus opes invenit ab aevo:

Aes lavat herbarum sucis et vertere in aurum

Aestimat ac nigra semper fuligine pallet.

135

Est qui, dum tellure latens desiderat aurum,

Dat magicis operam studiis et tempora perdit;

Quid levius? quid futilius? quid inanius umquam?

Omnia, ne veniant ad opus telluris et agri,

Omnia pertemptant; ut agant nihil, omnia versant.

140

Semper agunt, numquam peragunt. ex faenore victum

Infamen extorquent; vi, fraude dolisque laborant.

Mille viis opibus, mille insidiantur honori.

Nos capras et oves armentaque pascimus, illi

Accipitres, catulos et equos et cercopithecos.

145

Rusticus est ovium pastor, volucrumque canumque

Civis; utrum melius, te iudice, nobiliusque,

O Fulica, utilitas unde et opulentia maior?

Fulica

Si venit ex nostris operis opulentia maior,

Civibus unde igitur tantarum copia rerum?

Cornix

150

Ex vi, fraude, dolis; vi, fraude dolisque laborant.

Nonne vides, insane, ut nos crudeliter urgent,

Quo capiunt astu? nos irretire loquendo

Sacrum offerre putant et opus sublime piumque.

Huc aures oculosque adigunt, huc ora manusque.

Fulica

155

Vnde urbanarum tibi tanta peritia rerum?

Cornix

Haec didici quondam ductis in moenia capris,

Cum lac vociferans ibam venale per urbem.

Mansi apud artocopum. sapiens et ad omnia promptus

Furta erat et crudum ferro subradere panem.

160

Ipse, ut erat mores urbis doctissimus, ista

Tradidit affirmans nihil esse nocentius urbe;

Se quoque furari didicisse aiebat ab urbe.

Sunt etiam qui parta ab avis patrimonia fundunt

In meretricum usus; quid foedius improbiusque?

165

Dic, ubi moechandi ars, homicidia, seditiones?

Nonne inter cives atque intra moenia regnant?

Quid reges qui regna hominum per vulnera quaerunt

In mortemque suos adigunt? quid pectora miles

Obiciens telis, per mille pericula vadens?

170

Pro stipe dat vitam; nulla est insania maior.

Gloria praefertur vitae; quid gloria? quid laus?

Quid fama est? quid honor? voces et opinio vulgi.

Omnia longa dies abolet; cum vivere cessas,

Omnia sic abeunt, ut lux cum sole recedit.

175

Qui mare sollicitant remis, cum vivere possint

In patria, stulti; vento qui credit et undis,

Stultus; divitiae cui sunt et neglegit uti,

Stultus, qui, ut natis cumulet patrimonia, partis

Abstinet et genium fraudat, stultissimus, et qui

180

Quae facere ipse potest natis faciunda relinquit.

Qui numerant stellas et se comprendere fata

Posse putant, stulti; verum dementior istis

Naturam quicumque Dei scrutatur et audet

Figere in immensam lumen tam debile lucem.

185

Nostra fides melior. civis ratione coactus

Difficile assentit; nudis nos omnia verbis

Credimus et plures faculas accendimus aris.

Civibus est infida fides; inquirere numquam

Mente sinunt arcana Dei. si numina scire

190

Esset opus, poterant nobis se ostendere; verum,

Quando latere volunt, quid vestigare necesse est

Quae nos scire negant ipsi qui cuncta gubernant?

Nostra etiam pietas pietate potentior urbis.

Namque viri qui sacra canunt templisque ministrant

195

Quanta legunt ruri paucis alimenta diebus?

Vidi ego quaesitas ex rure in moenia plenis

Puppibus inferri (pietas ea rustica) fruges.

Stultorum est aliud genus immedicabile quoddam,

Causidici latratores rabulaeque forenses

200

Nummorum aucupium docti legumque tyranni.

Aere patrocinium vendunt; producere causas

Et lites pendere diu vindemia quaedam est.

Sunt et equestre genus medici qui tangere venas

Non numquam illicitas audent et ponere quaedam

205

Non intellectis temeraria nomina morbis.

His, etsi tenebras palpant, est facta potestas

Excruciandi aegros hominesque impune necandi.

Qui vero in populis praesunt hominesque gubernant

Quo plus iuris habent quantoque licentia maior

210

Insanire solent tanto amplius. o ubi sancti

Rectores et iustitiae et pietatis amici

Quos patres sero ante focum memorare solebant?

Omnia nunc abeunt pessum. spoliata queruntur

Templa, gemunt inopes, viduae lacrimantur, et huius

215

Quaenam causa mali? quia stat pro lege libido.

Fulica

Ista tua, o Cornix, excandescentia fines

Transit honestatis; scelus omnibus obicis omne.

Innocuos habitare homines et in urbe memento.

Cornix

Non habitant colubri quaedam Balearibus arva

220

Proxima (non memini nomen) neque noctua Cretam,

Nec nemus Egeriae sonipes, nec vir bonus urbem.

Fulica

Vir bonus est animal rarum paucasque per urbes

Et per rura locos habet; est rarissima virtus.

Cornix

Insanis, Fulica, insanis; tot in urbibus hostes

225

Sunt tibi quot cives. hi nos tondentque pilantque

Non habita nostri capitis ratione; coartant

Nos ad furta, ipsi mox ad suspendia mittunt.

Fas igitur, si quid nostris sese unguibus offert,

Radere et insidiis ac nostra indagine captos

230

Deplumare levi tactu sensim et pedepressim.

Si videt, excusa, si sunt secreta, negato

Furta; quod occultum est non est iniuria furtum.

Quidquid habent noster labor est, industria nostra est.

Fulica

Iam longe egrederus metam rationis et aequi.

Cornix

235

O Fulica, improbitas urbana coinquinat orbem.

Vnde tot in terras veniunt aestate procellae,

Fulmina, venti, amnes, grando? vidisse recordor

Tellurem tremere ac postes et tecta labare,

Solem obscurari, noctu obtenebrescere lunam.

240

Cur segeti lolium, messi dominantur avenae,

Vva in capreolos transit, caligine verni

Depereunt flores? mala parturit omnia nobis

Haec civile nefas, pariet quoque plura deinceps.

Vnde venit furor armorum bellique tumultus

245

Qui genus omne mali secum vehit? omnibus urbs est

Fons et origo malis. descendit ab urbe Lycaon,

Deucalion Pyrrha cum coniuge rusticus. ille

Intulit illuviem terris, hic abstulit; ille

Abstulit humanum terris genus, intulit iste.

250

Si terra (ut perhibent) flammis abolebitur umquam,

Istud grande nefas ulla descendet ab urbe.

Fulica

O Cornix, iam pone modum sermonibus istis;

Audio iamdudum pueros de pulte loquentes.

Cetera, si quicquam superest, post prandia dices;

255

Pulti indulgendum monet urbibus hora relictis.