Prospero Acrimato pareneticum carmen

Testo base di riferimento: ed. Città di Castello 1539


1.

Nostra recens agitur corruptis moribus aetas,

      Et teritur raro semita recta pede.

Corrigere errantes statui per deuia, prauos

      In rectam reuocent ut bona iussa uiam.

5

Percipe moralis sacra dogmata Paule Catonis,

      Sis ut adorandus tertius orbe Cato.

Vt decus et famam serues per secula claram,

      Virtutes animae corporis adde bonis.

Iustitia, eloquio, te moribus instrue sanctis,

10

      Sic eris Vrsigenis gloria summa tuis.

 

2. itaque Deo svpplica

Obserua supplex iussum hoc uenerabile, primum,

      Sit tuus in Christum cultus, et omnis amor.

Parentes ama.

Et multa pietate tuos uenerare parentes,

      Quorum praeceptis officiosus eris.

Cognatos cole.

5

Cognatosque tuos patria bonitate colendos,

      Dilige, sit carus sanguinis ordo tui.

Datam serua.

Mendatumque tuae fidei sacer accipe custos,

      Depositam domino postmodo redde suo.

Pare foro.

Conueniasque foro, et causae grauis, atque togatus,

10

      Vt summos fasces dignus honore geras.

Cum bonis ambula.

Et sancta probitate uiros sectari uerendos,

      Exemplisque bonis instituendus eas

Ne accesseris ad concilium, donec uocerit.

Tu neque conciliis alienis improbus, instans,

      Intereris, nisi te res aliena uocet.

Raro conuiuare.

15

Vt tua res patitur celebres conuiuia, parce,

      Ne prosternat opes prodiga mensa tuas.

Da mutuum; cui des uideto.

Promeritisque tui tribuas bona mutua census,

      At bene quis dederis sit tibi nota fides.

Mundus esto.

Munditias habitu seruet tua forma uirilis,

20

      Femineum fucum, mollitiemque fuge.

Saluta libenter.

Saepe salutato socios, et comis, amicos,

      Vt fidos facias, conciliesque tibi.

Quod satis est dormi.

Quod satis est dormi, fugias foeda otia fulcri,

      Segnities animum ne premat aegra tuum.

Ama coniugem.

25

Vxorem thalami sociam, rerumque, tuarum,

      Dilige, deuinxit si tibi castus hymen.

Cede locum maiori.

Cedito maiori, quem sors, siue inclyta uirtus,

      Ad summas uires, extulerit ue gradus.

Iusiurandum serua.

Serua, ni scelus est? siquid iuraueris una,

30

      Per Stygios latices fallere crede nefas.

Magistrum metue.

Non secus ac patrem sanctum reuerere magistrum.

      Qui sophia, et uitam construit arte tuam.

Te uino tempera.

Abstemius fueris, uel mixtum flumine Bacchum,

      Ebibe, ne stimulans ignis in igne furat.

Verecundiam serua.

35

Teque uerecundum seruet puerilis honestas,

      Ne maculet flammis te Cytheraea suis.

Pugna pro patris.

Pro patria pugnes, et protege publica iura,

      Te canat ut patriae ciuica turba patrem.

Custodi rem tuam.

Custodi res ipse tuas, neque parta profundas,

40

      Disiectis opibus ne uelut Hyrus eas.

Diligentiam adhibe.

Omnia nec stolide spernas ceu friuola, sed sit

      Omnibus in rebus sedula cura tibi.

Nil temere credideris.

Haud umquam temere narrantibus omnia credas,

      Ne uideare rudis, credulus, atque leuis.

Tu te consule.

45

Consule te, et pendas trutina rationis amica,

      Quae facis, ac uires noueris ipse tuas.

Familiam cura.

Respiciat uigilem te cura domestica, prolem,

      Impensis modicis, consilioque rege.

Meretrices fuge.

Dedecus ut Veneris uites fuge Thayda, uerbis,

50

      Blandula quae laqueos in tua damna parat.

Lege libros: memento quae legeris.

Egregii tituli studiosus perlege libros,

      Et relege memori pectore lecta tuo.

Disce litteras; erudi liberos.

Secteris sophiae studium laudabile, natos

      Artibus ingenuis erudiasque tuos.

Blandus esto.

55

Haud fastosus eris, nec inani gloria fuco

      Te uehat, at semper blandus, et aequus eris:

Benefacito bonis.

Diuitiisque tuis foueas benefacta bonosque

      Dilige, et officiis promereare tuis.

Noli ab re irasci.

Non nisi de causa te feruidus excitet ardor,

60

      Ire pone tamen frena, modumque tuae.

Neminem irriseris.

Neu miserum delude procax, quem supprimit imis

      Impia sors, humilem tu miserare pius.

Maledicus ne esto.

Iurgia nec iacias, neu carptor liuidus esto,

      Respice sed pondus quod tua terga premunt.

Aestimationem retine.

65

Et grauitatis onus retine sectator honesti,

      Criminis in foueam ne tua fama cadat.

Iudicio adesto; pare foro.

Iudicio, praeerisque foro, benefidus amicos

      Iure patrocinii saepe tuere tuos.

Aequum iudica.

Arbiter electus sententia iudicet aequum,

70

      Ne tua depereat nobilis aere fides.

Ad praetorium stato.

Assistas iusti solio praetoris, et aulae,

      Vt discas legis, iustitiaeque, modum.

Nil mentire.

Veridicus fueris, nec sis aretalogus, aut Cres,

      Socraticus sermo desinat ore tuo.

Consultus esto.

75

Et consultus eris, sapias et pectore pleno,

      Nec quicquam temere dixeris, aut facies.

Iracundiam tempera.

Et ratio, et uirtus tua diram temperet iram,

      Ne ruat in praeceps corpus, et umbra tua.

Vtere uirtute.

Romulidas ueteres sequere, et sine fraude, dolisque

80

      Virtutis pateant nomina celsa tuae.

Lude trocho, aleas fuge.

Lude trocho, nucibus, licet hoc puerilibus annis,

      Sueta sit damnis alea nulla tuis.

Minorem te ne contempseris.

Nec nimis elatus fastu contemne minores,

      Fortuna uarias noueris esse uices.

Nil arbitrio uirium feceris.

85

Viribus aut opibus fretus uelut ipse tyrannus

      Fortunis cumulis non aliena tuis.

Patere legem, quam tu ipse tuleris.

Moribus, exemplo Numa sis, iustusque Licurgus,

      Et serua sociis condita iura tuis.

Accepti beneficii memor esto.

Officii meritique boni memor esto, uicissim

90

      Maiori cumulo reddere dona decet.

Pauca conuiuio loquere.

Nec fueris conuiua loquax post pocula, torrens

      Isaeus factus ne uideare mero.

Noli miserum irridere; minime iudica.

Nec derisor eris, mordax, nimiumque seuerus,

      Iudicium uitiet nulla libido tuum.

95

Per scelus haud quicquam cupias, alienaue raptes.

      Esto pii, et puri, iustitiaeque tenax.

Illud stude agere quod bonum est.

Quae bona sunt facias semper, finemque notabis,

      Et facias aliis quae tibi facta uelis.

Paule tui Acrimati serua haec dictata magistri.

100

      Sic eris aeterna posteritatis honor.

 

3. ioco

Praeludium

Moribus insignes homines tot continet orbis,

      Quot modo Phaenices Itala terra creat.

Tot uitia, et fraudes, uideo scelerataque facta,

      Quot mare fluctiuago littore quassat aquas.

5

Vltrix, proh superi periit Censura Quiritum.

      Proh dolor, hoc aeuo dedecet esse bonum.

Quod Cato descripsit scribam contrarius, ut iam,

      Nullus honos tangat, gloria nulla uiros.

Aeneam canat illa pium tuba sacra Maronis,

10

      Non esset calamis Ilias apta meis.

Pharsalicas Turmas Lucanus, Iasona Flaccus,

      Fraternas acies Statius ipse canat.

Nescio quid scribam, bona nam sunt omnia scripta,

      Scribantur calamo deteriora meo.

15

Prospereos numeros puerilis perlegat aetas,

      Si cupiet mores nobilitare suos.

Tysiphone, Stygii manes, Rex, torua Crateris,

      Pandite semotum uos scelus omne mihi,

Inficiant hominum scelerum contagia mentes.

20

      Qualis Echydnaeo manat ab ore cruor.

Sint dolor, et gemitus, furor exitialis in orbe

      Tenaria quotquot ualle subesse solent.

Iam meus opposito nullo sufflamine currus

      Currat, ut a recto deuiet omnis homo.

 

4. itaqve Deo supplica

In primis sit nulla fides, reuerentia nulla

      Numinibus priscis tartareisque deis.

Parentes ama.

Inde patrem matremque, tuam tu tolle ueneno,

      Vt fias dominus qui modo seruus eras.

Cognatos cole.

5

Cognatosque tuos odio secteris iniquo,

      Dilige, sic omnes ut colit agna lupum.

Datum serua.

Accipe blandus opes tibi quas committet amicus,

      Si repetet ferias, dipositumque nega.

Pare foro.

Siue foro fueris, noli parere citatus,

10

      Sperne sacras leges, iustitiamque grauem.

Cum bonis ambula.

Nobilium procerum fugias commercia semper,

      Et tibi ne noceant, saepe sequare malos.

Ne accesseris ad concilium donec uoceris.

Si uideas aliquos secreto multa loquentes,

      Accaedas, in te ne mala uerba ferant.

Raro conuiuare.

15

Saepe parare decet sociis conuiuia lauta,

      Exemploque tibi Sardanapalus erit.

Da mutuum, cui des uideto.

Mutua non ulli dederis nec respice quemque,

      Quicquid habes teneas, nec dabis ulla ioui.

Mundus esto.

Sic fueris uitiis, et crimine purus ab omni

20

      Obrutus in ceno porcus ut esse solet.

Saluta libenter.

Gorgoneis ocula fueris, nullumque saluta,

      Dixit discipulis Christus et ista suis.

Quod satis est dormi.

Quod nimis est dormi, tibi sic doctrina, parantur

      Diuitiae, laudes sic quoque sanus eris.

Ama Coniugem.

25

Si tibi sit coniunx, sis mechus zelotipusque,

      Foedera fas credas frangere sancta tori.

Cede locum maiori.

Maiori nec cede locum, senibusque nec umquam

      Assurgas, sperni ni cupias pueris.

Iusiurandum serua.

Quod iuras scelus esse puta seruare, paludis

30

      Infernae latices nec temerare time.

Magistrum metue.

Discipulus si sis, numquam uenerare magistrum,

      Dedecus, et furor est dogmata docta sequi.

Te uino tempera.

Massica uina bibas, liquida nec dilue lympha,

      Sic te sublimem Bacchus in astra feret.

Verecundiam serua.

35

Esse uerecundum, seu mitem, despice, frontem

      Esse decus credas perfricuisse tuam.

Pugna pro patria.

Pro patria pugnare caue, fuge publica damna,

      Sis patriae custos ut Catilina suae.

Custodi rem tuam, diligentiam adhibe.

Inque tuis rebus tibi sit prudentia nulla,

40

      Permittas seruis res superisque tuas.

Nil temere credideris.

Omnia credideris temere, temerarius omnia

      Effice, sis semper credulus atque leuis.

Tute consules.

Festina semper; non te, nec consule quemque,

      Anxia sollicitis cura nocere solet.

Familiam cura.

45

Sit tibi cura domus numquam, sic instrue natos,

      Hic fur, hic alius leno et adulter erit.

Meretrices fuge.

Te quoque blandiloquis comitem meretricibus offer,

      Sic fueris diues, sic uenerandus eris.

Lege libros.

Perlege signatas Zoroastis carmine chartas,

50

      Scinde bonos libros, ure poema sacrum.

Memento quae legeris.

Immemor esto boni, memori sed percipe sensu,

      Pessima, consociis sic celebrandus eris.

Disce litteras.

Discere litterulas furor est, sapientia summa est,

      Quaerere nunc Croesi, diuitiasque Midae.

Erudi liberos.

55

Si tibi sunt nati, doceas hunc esse latronem,

      Hunc doceas mulier quo sit amanda modo.

Blandus esto.

Blandiloquus numquam fueris: sed lumine toruo,

      Terrificas, sociis sic metuendus eris.

Benefacito bonis.

Haud peterit nocuisse bonus tibi, prodigus ergo,

60

      Et merito largus fac bene saepe malis.

Noli ab re irasci.

Iratus minima causa: praecordia sudent

      Felle, malam mentem concitet ira tuam:

Neminem irriseris.

Et derisor eris, detractor, et improbus, audax,

      Infestus terris sis Stygiique deis.

Maledicus ne esto.

65

Carpe bonos dictis, cunctis maledicito, iustus

      Prodeat et sermo nullus ab ore tuo.

Extimationem retine.

Inter plebeias tua sint commercia gentes,

      Haud ullum retine tu grauitatis onus.

Iudicio adesto.

Effuge iudicium rectum, quoque iudicis aulam

70

      Per fas, at per nefas tu scelus omne proba.

Ad praetorium stato.

Sit mora nulla tibi timida praetoris in aula,

      Effugiasque locos lex ubi iusque uigent.

Aequum iudica.

Te uolo mendacem mendacia dicere semper,

      Sis falsus iudex, futilis atque loquax.

Consultus esto.

75

Nec consultus eris, properabis in omnia bacchans,

      Perspicias sapiens nec facienda caue.

Iracundiam tempera.

Haud iram reprimas umquam tumidumque furorem,

      Corde sub archano, prome quod intus habes.

Virtute uteri.

Aude aliquid Gyaris, et dignum carcere, uirtus,

80

      Absit, nam fraudes secula nostra uolunt.

Lude Trocho.

Lude trocho, celerique pila, nucibusque, fritillo,

      Euacuet loculos alea iacta tuos.

Minorem te ne contempseris, nil arbitrio uirium feceris.

Importunus eris, semper contempne minores,

      Et uis arbitrio perfice multa tuae.

Noli miserum irridere.

85

Irride miserum pedibus quem deprimis imis,

      Inuida fors, nullum tu miserare bonum.

Patere legem quam tu ipse tuleris.

Conde graues leges aliis stygiisque timendas,

      Tu tamquam Princeps quae libet efficias.

Accepti beneficii memor esto.

Et tibi si quis homo benefecerit, immemor esto

90

      Teque uices illi reddere posse nega.

Pauca in conuiuio loquere.

Et conuiuia frequens fueris, parasitus, edaxque,

      Ad mensam multas dixeris hystorias.

Minime iudica.

In uitium alterius sis mordacissimus, inde,

      Tu mala siqua facis, post tua terga feras.

Alienum concupiscere noli.

95

Tu tibi diuitias aliorum ascribe tyrannus,

      Cum sociis Caesar tu uelut alter eris,

Illud stude agere quod bonum est.

Denique siqua facis, facias male, turpia semper.

      Talia qui seruat praeda Charontis erit.

 

5. dialogvs inter Mentem et Manum

Mens

Scribite iam digiti, raptum Ganimedis Olympo

      Ecce mihi dictant carmina Tespiades.

Manus

Scribimus articulos nec sumit inertia nostros

      Nonne uides? dictant proelia causidici.

Mens

5

Nullam nempe dabunt ciuilia iurgia famam

      Quae subito casu praecipitata ruit.

Manus

Nescis infelix quanto est iucundius aurum

      Versiculis; hodie quilibet optat opes.

Mens

Quid? nisi felices reddit facundia uates

10

      Quorum posteritas carmina sera legit.

Manus

Nonne Maro sibi restitui quaesiuit agellos

      Ceu miseram cuperet spernere pauperiem.

 

Epilogus

Sic manus, et mentis magna est dissensio nostrae:

      Altera amat uersus, altera diuitias.

Si te Calliope Phoeboeiaque pocula sperno

      Non mirum est; mentem uincit auara manus.