2. de situ Pelosellae ruris ac victoria Biroti
et de eius connubio. Ad divum Leonellum
marchionem Estensem

Rus Peloselleum, formosis nobile nymphis

      Ferraria distat millibus urbe decem:

Heridanus dextra, laeva cinxere paludes,

      Claudit ab occasu flumine fossa suo;

5

At regio, primos Phoebi quae prospicit ortus

      Planitie et campo liberiore patet:

Aequoris in medio densa nemus arbore septum

      Antiqua sacrum religione viret:

Illic et platani surgunt et fagus et ilex,

10

      Grataque clavigero populus alta deo;

Tum silva interior dumis agrestibus horret,

      Motaque nubiferis stridet harundo notis.

Tale nemus Cephalus tenuit, cum vulnere diro

      Infelix Procrim perculit ipse suam.

15

Huc ego, venandi studio suadente, profectus

      Quae teneant scitor proxima lustra ferae,

- Mille feras saltus - custos - hic vidimus - inquit,

      Sive cupis leporem seu placet irtus aper;

Hic vulpes fallax genus et mala turba luporum

20

      Incolit et capreis noster abundat ager,

Quin etiam clausae veluti convalle tenentur

      Nullaque venatu est aptior ora tuo:

Saepe huc Arcadia venit Pan ipse relicta,

      Venit virgineo Cynthia mixta choro.

25

Cum tamen ingentes praedas abducat uterque,

      Fertilior multis est locus ipse feris,

Nec vero nobis haec nimium vicinia grata est

      Saepe hinc agricolae maxima damna ferunt:

Quid referam alitibus caesis pullaria rapta,

30

      Bella gerat rabido quae ferus ore lupus?

Quid frendentis apri laceratum dente Barelum

      Pinguia dum valido finderet arva bove?

Hic est praecipue miseris formido colonis,

      Terribilis visu hirtus et atra lues.

35

Oeneas talis vastabat bellua terras,

      Vt memini urbanos commemorasse senes,

Quae Meleagreo quisquis fuit ille lacerto

      Concidit et gelidam mortua pressit humum.

Mens fuit agricolis omnem convellere lucum,

40

      Horrendam pestem quo procul inde fugent;

Obstitit at divum timor et peiora verentur:

      Saepius his terrent numina visa locis;

Quaeritur edictis populi, referente Baitto,

      Quis miseranda truci liberet arva metu:

45

Candida victori monstro Bellina subacto

      Bissenaeque boves premia certa manent.

Qua re, age, si quis erit comitum quem gloria silvae

      Excitet, hoc virtus experienda loco est. -

Dixerat et socii simul adsensere frementes,

50

      Obvius et fieri quilibet optat apro.

Illos laudis amor pariter faciesque puellae

      Spesque parandarum sollicitabat opum;

Nec magis accendit iuvenes certamine cursus

      Laudatrix formae fama, Athalanta, tuae.

55

Dividimur subito: fossae pars insidet altae,

      Pars ad arenosum constitit Heridanum.

Vlniferae ripas alii petiere paludis

      Fidorum turba progrediente canum.

At nemus hi cingunt nodosaque retia tendunt;

60

      Hi servant aditus qua ferus exit aper.

59a

Cingimus insidiis taciti nemus omne latentes

60a

Ipsaque percusso figimus arma solo

60b

Sic celer Acteon tendebat retia cervis

60c

Hippolytus tali perdidit arte feras.

Compositis rebus, signum undique rauca dederunt

      Cornua, quo tellus est tremefacta sono.

Tum manus in silvam, cui res commissa repente,

      Fertur et immensus clamor ad astra volat.

65

Sollicitique canes demissis naribus errant:

      Huc illuc et qua semita nulla, ruunt.

Diffugiunt saevis lepores latratibus acti

      Audaces strepitus territat ipse lupos.

Tum sua veloces liquere cubilia caprae

70

      Et trepidi in laqueos praecipitantur apri.

Exiliunt vulpes caveis tellure refossa,

      Et pavidae fraudis non meminere suae.

Editur extemplo caedes immensa ferarum,

      Vndique veloces dissoluere canes.

75

Raganus ingenti telum conamine torquet

      Et gravis horrendam vulnerat hasta lupam.

Occupat hic acer fugientis terga molossus

      Et tenet, at praeceps Raganus ante volat.

Splendidaque adversa venabula condit in alvo

80

      Nudatoque ferox amputat ense caput.

Tum rapit hirsutam pellem, spoliisque superbus

      Nobilitat dictis fortia facta suis.

At bonus Auripedes, Borea satus, ocior ipso

      Velocem capream cursibus insequitur.

85

Et iam iamque manu capit; at dum fervidus urget,

      Lubricus herbosam pectore tundit humum.

Inde Menestriades, Pardo Tigrique vocatis,

      Rursus agit; celer his additur Ilva comes.

Corripitur tandem, cursum impediente padusa,

90

      Calcitrat infelix et moribunda gemit,

Sternuntur passim leto leporesque suesque,

      Nec minor oppositas pars subit acta plagas.

Ecce autem summa conclamat ab arbore Lynces:

      - Hoc ferus, o socii, tramite fertur aper;

95

Cernite qua virgulta fragor stridentia turbat,

      Signaque latrantes dant manifesta canes.

Ite citi, fractis se retibus explicat, ite,

      Lataque praecipiti tendit in arva fuga. -

Dixit et asperius quo nil Erymanthus habebat,

100

      Cernimus horrendum prosiluisse suem.

Ficedus et Borges, picenis alter ab oris,

      Venerat, ast alter sanguine gallus erat,

Hi simul incurrunt: quos Nilus et Anda sequuntur

      Tardaque sed morsu non renuenda Capis

105

Et Lacor, insignis cursu, genitore britanno,

      Matre satus Latia, terribilisque Lycos.

Inde alii super adveniunt, pars eminus arcu

      Pars petit adversis obvia cuspidibus.

Trux aper, ut medio venientes aequore cernit,

110

      Proelia vulnificis dentibus atra parat,

Et viridem spumis letalibus inficit herbam,

      Permediosque canes et fera tela ruit;

Haud secus horrisono tonitru cum scinditur aether,

      Increpuere Iovis fulmina torta manu.

115

Protinus hos cursu rapido prosternit, at illos

      Dente petit; pavet hic, territus ille fugit.

Forte Padi celso speculatus ab aggere pugnam,

      Marsus Apellides impiger arma capit:

Acrion atque Leo dominum comitantur euntem,

120

      Sparsaque purpureis candida Serpa notis:

Huic longae pendent aures, caput eminet ingens,

      Pars immensa sui lumina glauca micant.

Tum villis amplum pectus riget: illia lata

      Crassaque crura pilis obsita, cauda brevis.

125

Haec, ubi visus aper, latratum tollit in auras,

      Quo tenuit celeres territus amnis aquas.

Horrescunt armi villosaque pectora; mox se

      Proripit adverso congrediturque sui.

Lippius hic Serpam iaculo transfodit acuto,

130

      Aspera dum monstri colla ferire cupit;

Ingemuit moerens, conspecto vulnere, Marsus,

      Nec tamen incoepto destitit ipse suo:

Seque ferae praestans animis horrenda furenti

      Obtulit, assuetus talibus ante puer.

135

Nil virtus illum iuvit spectata paternis

      Montibus, aut valida spicula ferre manu,

Namque aper, obliquo pugnantem perforat ictu

137a

Bissenis et enim canibus septemque peremptis

137b

Ante viris, Marsum bellua dira petit

137c

Et iuvenem obliquo pugnantem interficit ictu

Foedaque discerpto viscera ventre fluunt.

Labitur ille, suo perfundens sanguine terram

140

      Et moriens: - Sulmo, dixit, amata, vale -.

Nec minus instantes Fabedum fortemque Tonatum

      Et Recanicolas vulnerat Vgatios,

Quaque ruit, densam prosternit pectore silvam

      Dentibus oblatos dilaceratque canes.

145

Sed non caede virum durus terretur Achyos

      Saevaque fulminei perculit ora suis,

Vulnera dum repetit connixus corpore toto,

      Frangitur in dura debilis hasta cute.

Non secus expavit quam fracto Daunius ense

150

      Dum petit arma sua non violanda manu:

Saevit aper contraque ferox contendit inermem

      Sed tulit auxilium Scylla fidelis hero;

Audax Scylla, genus spartano sanguine ducens,

      Quam Chius in Latium vexerat Andronicos.

155

Impetus et rabies convertitur omnis in ipsum

      Militis ille sui munere tutus abit.

Non tulit hanc socium cladem Birotus inultam,

      Proles haud magno dissimulanda patri:

Caerulus hunc Athesis diva Fornace creasse

160

      Fertur apud placidi moenia Rodigii:

Linceus ingentes humeros circumdat amictus,

      Diffusaeque tegunt fortia colla comae.

Isque ubi pallantes comites formidine saeva

      Conspicit ac fortes tot cecidisse viros,

165

Vincula mordaci demit setosa Lyciscae

      Et fert se intrepido protinus ante gradu:

Talis Agenorides rabidum ruit acer in anguem,

      Cuius in effigiem mox abiturus erat.

Spectat dirus aper venientem lumine torvo,

170

      Spumaque per rictus sanguine mixta fluit:

Sic Diomedei pestis vesana ferebant

      Hospitibus caesis ora cruenta greges.

Vt propius ventum est: - Iuvenes discedite -, dixit;

      - Iam Birotea concidet ille manu.

175

Non haec prima dabunt nobis certamina laudem

      Haud huic cum trepido res erit hoste ferae.

Huc adsis, pater, et sacro rege numine tela

      Et nemorum praeses, Delia casta, fave. -

Sic fatur, sistitque pedis vestigia dextri

180

      Porrectaque trucem cuspide tentat aprum.

Tum faciles aditus oculis ad vulnera lustrans,

      Invadit tandem summaque colla ferit.

Infremit ictus aper vastoque e corpore ferrum

      Excutit exiguus consequiturque cruor.

185

Quippe nec impressum vulnus descenderat alte,

      Et iuvenis lapso vix stetit ille gradu.

Vt furit immani libycus leo concitus ira,

      Cui celeris numidae strinxit harundo latus,

Sic fera praecipiti fertur stimulata furore,

190

      Ardet atrox, frendens aggrediturque virum.

Obicit at se se nunc hinc, nunc inde Lycisca,

      Acrius infestans assidueque rotat,

Donec in extremo defixis dentibus haesit,

      Clunis et ad morsum colla retorsit aper;

195

Hirtaque ni melio cervix armata fuisset;

      Correptam rabido dissipet ore canem.

Extemplo ingeminat vulnus Birotus et hostis

      Pectora setigeri figit et usque premit.

Volvitur ac frustra telum convellere temptat:

200

      Insequitur iuvenis qua tulit ille gradum.

Vndique conclamant socii: - Iam corruet, insta,

      Conscia te virtus incitet atque genus. -

Additur bis animus domino validaeque Liciscae

      Comprensaque suem fortius aure tenet:

205

Obluctata diu pestis conamine multo

      Deficit ac tandem semisupina cadit.

Tum quoque tela fero rapit imperterrita morsu

      Et nemus horrendis vocibus omne replet.

Advolat ac ferro Birotus colla recidit

210

      Caesaque sanguineum guttura flumen agunt.

Gratantur comites laetisque excita per agros

      Plausibus ad iuvenem rustica turba ruit.

Non laetata magis Caci vicinia leto,

      Cum vomuit raptas ianua dira boves.

215

Immanem mirantur aprum fodiuntque iacentem

      Cordaque cernendo vix satiare queunt,

Victoremque suum servatoremque salutant

      Et superis agitur gratia summa Deis.

Interea socii velocis in aggere fossae

220

      Composuere pyram subiiciuntque faces.

Quo comitante manu pergit Birotus agrestum

      Victrices querna fronde tegente comas;

Tum caput ipse suis medios proiecit in ignes,

      Sacraque diffudit vina, precesque tulit:

225

Silvicolas satyros dryadasque et Pana Lyceum

      Dictinnamque vocat caeruleumque patrem.

Protinus his actis Clarelli tecta subimus;

      Nam genitor pactae virginis ille fuit.

Floribus innectunt formosis cornua vaccis,

230

      Effundit laetos tibia pulsa sonos.

Ipsaque progreditur vultu Bellina modesto,

      Pulchrior Europa, pulchrior Andromede:

Serta premunt crines, quales formosa colebat

      Salmacis in fontis margine fusa sui.

235

Procedunt pariter matres teneraeque puellae;

      Certatim iuvenes carmina laeta canunt.

Arte laboratam docti syringa Calastrae

      Zucharus inflat et his versibus orsus ait:

- Quam tibi iungit hymen, felix Birote, puellam

240

      Servent per longos candida fata dies.

Et tua concordes producant tempora Parcae,

      Vt videas natos progeniemque tuam.

Vtque suem, sic illam audax alacerque ferito,

      Sed secus atque alio percutienda loco est.

245

Tu primos tenera captabis ab arbore fructus,

      Illa tuo florens ungue secanda rosa.

Sed vos matronae vultus velate pudicos

      Virginis et thalamo iam removete faces,

Ne pudor ora notet, cupido neu dura marito,

250

      Quod mox sponte sua sit petitura, neget.

Ac veluti celsas vitis complectitur ulmos,

      Sic sua Biroti brachia colla ligent. -

At senior natam genero dedit: - Accipe, dicens

      Quae tibi sit coniux, quaque ego dicar avus. -

255

Talibus annuerat Birotus, et oscula nymphae

      Luctantis roseo victor ab ore rapit.

Ingeminant plausum, sparguntque legumina passim,

      Teque coronati feste Hymenaee canunt.

Addiciuntque iocos et convenientia verba

260

      Laetitiae, et largas instituere dapes.

Vescimur; instaurant epulas et vina reponunt,

      Fractaque per lusus undique vasa sonant.

Post, ubi sublatis cessant convivia mensis

      Cordaque Lenaeo luxuriante calent,

265

Rursus agunt molles, Nigro pulsante, choreas,

      Saltat diffusis sponsa novella comis.

Silvia quin etiam patruo lasciva iubente

      Concinuit solvens talibus ora sonis:

- Naiades undantis late compescite rivos,

270

      Ne pereant tristi semina diluvio.

Ver redit et zephyro florent viridantia prata;

      Credimus, an verbis non adhibenda fides?

Non bene pallentem salices imitantur olivam,

      Et cedunt niveis alba ligustra rosis.

275

Aes tamen atque aurum terra nascuntur eadem

      Et quae fert casias, allia gignit humus.

Horrentes altis habitant in montibus ursi,

      Piscis aquam, frondes garrula turba colit.

Improbus elegit sibi mitia corda Cupido,

280

      Illinc flagrantes mittit in ossa faces.

Nec tamen ignis edax gelidis extinguitur undis,

      Nec concepta diu flamma latere potest.

Sollicitus faciles implorat navita ventos

      Vt subeat portus tuta carina suos.

285

Quae sapit, adventus celeres optabit amantis:

      Hei mihi quam longas atterit ille moras! -

His dictis tacuit virgo, niveaeque ruborem

      Contraxere genae perdecuitque pudor.

Interea coelo nox praecipitavit, et atra

290

      Vndique luciferum dispulit umbra diem.

Tum ludis statuere modum, trepidamque puellam

      Impositura toro pronuba Rilla monet.

Quid lacrymis oculos corrumpis inepta nitentes?

      Vltima nox vitae non erit illa tuae.

295

Quod matri genitor quod coniux ante sorori,

      Hoc est facturus vir, mea nata, tibi.

Nec nimium pugnes, nec cedas ipsa repente:

      Gratior est aliquo parta labore Venus.

Nec te commoveant timidis quaecumque puellis

300

      Terrorem incutiens garrula fingit anus.

Tu modo ne capiti labantur serta caveto:

      Hic labor, haec monitus sit tibi summa mei. -

Talibus instruxit dictis, adimitque timorem

      Atque abiens: - Summo mane revertar, - ait.

305

Concessere omnes; placidam cum coniuge noctem

      Birotus, cunctis invidiosus agit.