Giovanni Gioviano Pontano de amore coniugali 2, 1

Testo base di riferimento: B. Soldati, 1902

Cura dell'edizione digitale: M. Montalto


Accusatur nimius puellarum cultus

Ecquae Pieridum mecum canit? Euge, puellae,

      Ecquae castalio fonte ministrat aquam?

Quaenam est, quae suffusa genas demissaque ocellos

      Incipit? O sacra carmina digna dea.

5

Anne ea Melpomene est, dulci dea cognita cantu?

      Felicem, cui fas ora videre deum.

Atqui olim latis errabant numina campis,

      Nec puduit tenues accubuisse casas.

Saepe etenim Pietas, divum quae maxima natu est,

10

      Astitit, ante aras dum cadit agna Iovi;

Saepe pudicitiam gelido videre sub antro,

      Aut in gramineo membra levare toro.

O quotiens, fesso somnos carpente colono,

      Astream tristes extimuere lupi.

15

Illa, diu terris placida cum pace vagata,

      Et statuit leges, et sua iura dedit,

Illa greges docuit silvas, pastore vocante,

      Pergere et a silvis nocte redire domum,

Illa etiam fortes docili cervice iuvencos

20

      Ferre iugum, et gravibus flectere colla rotis.

Tunc et equus primis compescuit ora capistris

      Nescius intortas ante timere minas;

Omnia tunc, dicente dea, pecudesque feraeque

      Discebant munus ordine quaeque suum.

25

In primis servare fidem dominumque vereri

      Docta canis, custos ditis amica domus,

Quales deliciae vatum Capuana, dolorque

      Asterion, castae grata rapina deae.

Quid vatem, Diana, queri, quid dicere cogis

30

      In teque inque alias impia verba deas?

Musarum hic canis est; quid enim tibi iuris in illo?

      Redde suum Musis, et mihi redde meum.

Non ille assuetus silvis, sed grata puellis

      Limina, sed domini pone iacere pedes,

35

Sed thalamos servare et mensae assistere herili,

      Inque puellari ludere saepe sinu.

Quem raptum infelix mater cum ferre nequiret,

      Paulatim misero victa dolore cadit:

Non somnos, non illa cibos miseranda requirit,

40

      Finiat ut luctus, morte iubente, suos.

Felices catuli, quos dilexere poetae,

      Et quorum ad tristes concinuere rogos;

Non illos (siquid possunt mea carmina) tempus

      Abstulerit: vivent secula longa senes;

45

Elisii quos arva tenent felicia campi,

      Optatasque ferunt pascua laeta dapes,

E foliisque cadunt passim variique sapores,

      Securique errant et sine lite greges.

Mirantur manes aequis ut cursibus auras,

50

      Vt tranent celeri roscida prata fuga,

Forsitan et vates aliquis dum cantat, adesse

      Gaudet, et: "An, dicit, hi quoque carmen amant?"

Sed satis haec, dum Musa novas cum pectine chordas

      Desuetaeque aptat fila remissa lyrae.

55

Nunc agite, o faciles aures adhibete puellae,

      Dum canit, et liquidum dum dea pulsat ebur:

Diva canit, quodque illa canit cognoscere sanctum est;

      Vos modo quod sanctum est noscite, diva canit:

"Parcite veloci nimium considere formae.

60

      Praeterit: en fragili quam mora nulla bono est.

Haec flos est, et flore caducior; hanc dolor, hanc sors

      Et morbi vitiant instabilisque dies;

Atque ea quaecunque est, nullo aut violanda paratu

      Aut modico: cultus lex quoque certa datur.

65

Quid pretiosa iuvant, tortisque affixa capillis

      Gemma? Quid in collo nexile pondus agit?

Quaeritur his coniux: mores non gemma parabunt:

      Crimen inest si, quod laudet amator, agas.

Nec, si forma bonum est, externos quaerit honores;

70

      Ingenuumque bonum quid facis arte malum?

Si mentem abiicias, turpe est sine pectore cultus:

      Exerceto animum; culta, puella, sat es.

Sed tamen ut mores animum, sic corpus honestant

      Munditiae; labem vitat uterque suam:

75

Vt virtus contenta modo est, mensuraque morum est,

      Sic et munditiis formula certa data est:

Si modo vos moveant Sirenum infamia monstra,

      Selectos cultus quaeque puella fuget.

Hae facie cantuque et Palladis arte placebant,

80

      Sedula sed nimii cura decoris obest.

Saepe illis nutrix: O quid bona tanta per artem

      Perditis, et causam criminis ora gerunt?

Saepe inter choreas aliae risere puellae,

      Et damnant cultus luxuriantis opes.

85

Forte renudatis ibant ad templa papillis,

      Qua brevis aenario est insula cincta mari;

Ora madent, liquidoque madent et tempora fuco,

      Inficit et roseus non sua labra rubor;

Colla nives infecta gerunt, ac nulla papillas

90

      Vitta tegit, nimia guttur ab arte nitet,

Pictae oculos, multumque alieno crine superbae,

      Luxuriem facie testificante suam.

Quas dea prospiciens gradibus sullimis ab altis

      Avertitque oculos opposuitque manum:

95

Nec si, inquit, dea sum, siquid mea numina possunt,

      Siqua Pudicitiae iuraque visque valent,

Haec impune ferent, nec nos laesisse iuvabit,

      Et meus in poenas induet arma dolor.

Vix templo exierant, vix litora summa tenebant,

100

      Arida vix primos ceperat alga pedes,

Senserunt teneris squamas horrescere plantis,

      Ossa quoque in spinas ire coacta novos,

Qui fuerant ungues alium traxere rigorem,

      Pro digitis pinnas, pro cute tergus habent;

105

Mens quoque mutata est, nec se velut ante puellas,

      Sed vasti credunt aequoris esse feras,

Atque ita se in fluctus inque aequora proxima mittunt

      Pube tenus pisces, caetera ut ante manent.

Scilicet ut veteris sit nota infamia culpae,

110

      Exemplum et timeat quaeque puella sibi,

Tela Pudicitiae moneo vitate, puellae,

      Contentae propriis simplicibusque bonis.

Luxuries infensa deae est, infensa decoris

      Cura novi, nil est simplicitate prius,

115

Haec placet; haud ulla est quaesitae gratia formae;

      Quae studio peccas, simplicitate places.

Nulla est ornandi, nulla est, mihi crede, parandi

      Gloria: naturae est forma, nec artis opus.

Ars odio digna est, ubi nullo fine tenetur;

120

      Naturae est similis hic ubi finis adest.

Nil fuit in toto quicquam formosius orbe

      Coniuge, qua felix Protesilaus erat;

Nullis haec gemmis, nullo est adiuta colore,

      Et rara nunquam cultior arte fuit;

125

Ornabat faciem solo contenta pudore,

      Felix si nunquam rapta Lacaena foret.

Illa, myceneis avecta penatibus, Iden

      Dum petit et danaos cogit in arma duces,

Phylacides primusque venit primusque dolorum

130

      Vltor adest, primus et cadit ante rates.

Coniugis at miserae thalamos non immemor umbra

      Moesta subit, stygiis nocte remissa vadis:

Aemoniae dum membra fovet dilecta maritae,

      Vulnera nudato sunt patefacta sinu.

135

Illa gemit, funditque imo de pectore questus,

      Frigidus et miserae concutit ossa tremor,

Amplexusque inter lacrimosaque verba recessit

      Et sopor et somnis nigrior umbra suis.

Mane deos miseranda parum felicibus extis

140

      Nequicquam et multa supplicat usa prece,

Pluraque sacratis promittit munera templis,

      Votaque pro reditu vix numeranda facit.

At postquam infelix extincti fama mariti

      Certa fuit, cineres et brevis urna refert,

145

Transigat infestum sua per praecordia ferrum,

      Comprimat amentes ni pia turba manus.

Vnum hoc non licuit: misero concessa dolori

      Caetera, et in casto regnat amore furor.

Quod potuit comitatu virum est, nec vera fatenti

150

      Vita magis quam mors illa vocanda fuit;

Servavit cinerique fidem lectoque iugali:

      O rarum in longa posteritate decus.

Delitet in tenebris, lucemque perosa virosque;

      Proque viro infelix urnaque et umbra fuit,

155

Vrna quidem cineresque die, sed noctibus umbra;

      Haec comes, haec coniux, haec et amator erat."

Talia Melpomene. Mihi tum specus Aonis antrum

      Pandit, et e vera Thespide manat aqua.