7b. Fabula Tancredi ex Boccatio in latinum versa a Philippo Beroaldo
Tancredus placida princeps ditione Salernum
Et parvum tenuit sceptriger imperium.
Huius erat mite ingenium moresque benigni,
Huic tranquilla quies letaque vita fuit.
5
Vixerat hic nimium foelix, nisi sanguine amantum
Optasset senior commaculare manus.
Filius huic nullus fuerat prolesque virilis,
Cui moriens pulchrum traderet imperium,
Sed fortunatus nimium foret atque beatus,
10
Si foret in magna filia nulla domo.
Sola fuit forma excellens et nubilis aevo
Filia corporeis conspicienda bonis.
Gismondae nomen natae dixere parentes,
Quae poterat dici Cynthia sive Venus,
15
Cuius erat facies priscis aequanda deabus,
Cuius erat candor lacteus atque color.
Diligit hanc genitor solam solamque requirit,
Hanc fovet, hanc vitam delitiasque vocat.
Multi illam antiqua Dauni de gente petebant,
20
Lucanique petunt Oenotriique proci,
Sed pater in longum cupidos producit amantes
Et nectit varias callidus usque moras.
Tandem Campanus multis de milibus unus
Deligitur ductor sponsus, et ille placet.
25
Gaudia concelebrant, lectus genialis in aula
Sternitur, hic Iuno est pronuba suntque faces,
Hic hymenea canunt. Sed enim iam fata recusant
Connubium hoc foelix perpetuumque fore:
Occubat ante diem properata morte maritus
30
Et deploratas deserit ecce domos.
Exequias postquam coniunx et iusta peregit
Coniugis, ad patrias moesta remigrat opes.
Iam pertesa viri thalamumque perosa iugalem
Destinat in viduo vivere sola thoro.
35
Hoc probat ipse parens natamque in celibe lecto
Esse cupit, sine qua vivere triste putat.
Forte fuit iuvenis regali pulcher in aula
Moribus ingenuis et probitate decens;
Is dominum solus curabat iussaque obibat
40
Principis egregia dexteritate potens.
Hunc Gismonda sibi multis ex milibus unum
Deligit, huic soli sola placere cupit.
Deperit hunc furtim limisque aspectat ocellis,
Hunc optat tenero posse fovere sinu.
45
At iuvenis, cui nomen erat Guiscardus, acuto
Ingenio solers consilioque vafer,
Cognovit flammas et se presensit amari,
Nec minus occultis ignibus ipse calet.
Estuat et teneras est mollis flamma medullas,
50
Vt fervens stipulas urere flamma solet.
Hanc spectans pulchraque oculos in virgine figens
Divitias Cresi despicit atque Midae.
Gismondam cupit, hanc solam noctesque diesque
Flagitat, hoc solum nomen in ore sonat.
55
Foelices parili quibus alma calescere flamma
Dat Venus et quorum mutuus extat amor!
Ambo Cupidineas pariter sensere sagittas,
Ambo complexus colloquiumque volunt.
Quid faciat Gismonda? Patris custodia magni
60
Hinc premit, hinc cohibet dedecus atque pudor.
Quid non sentit amor? Fallacem excogitat artem
Foemina et archanas conficit ipsa notas.
Littera dissecta celatur arundine furtim,
Quam dat amatori pulchra puella suo.
65
Callidus hanc cannam temere non credit amator
Esse datam, inventas inspicit ille notas.
Gaudet amans laudatque viam, quam foemina monstrat,
Polliciti expectans gaudia concubitus.
Scripta docent furtivus amor coiungere amantes
70
Quo possit cupidos tempore quove loco.
Stat vetus et densis vestitur sentibus antrum
Aulae contiguum principis atque lari.
Desuper exigua patefactum luce foramen
Imminet: hoc vepres, hoc quoque spina tegit.
75
Illinc angusti calles et semita tendit
Gismondae ad thalamum conspicuasque fores.
Nemo hanc speluncam longeva aetate peresam
Noverat, haec nullis usibus apta fuit.
Quid non cernit amor? Quid non vestigat amator?
80
Illam deprendit foemina prima specum.
Illud monstrat iter, carpendus flosculus illinc
Ille est, qui tantam spirat amariciem.
Quisquis amare cupit discrimina nulla recuset
Omneque tormentum iudicet esse leve.
85
Guiscardus nitidis exutus vestibus hirtum
Induitur corium precipitatque moras.
Impiger angustum demisso fune foramen
Intrat sublustri nocte iubente deo.
Continuo cecas nullo comitante latebras
90
Exuperat: ceptis, sancte Cupido, fave!
Tuque, Venus, iuvenem, qui se tibi credit, ab omni
Eripe nunc casu subsidioque fove!
Gismonda interea dilectum expectat amantem
Sola, tremens, inter spemque metumque labans.
95
Iam Guiscardus adest, dominam iam conspicit et iam
Alter in alterius candida colla ruunt.
Oscula iam carpunt, iam mutua gaudia sumunt,
Illa suum dominum iam vocat, ille deam.
O fortunati natique faventibus astris,
100
Gaudia si vobis haec diuturna forent!
Nil homini firmum est, nulla est diuturna voluptas,
Candida nullius it sine nube dies.
Nam dum saepe iocos, dum dulcia furta frequentant,
Fortunae in laqueos insidiasque cadunt.
105
Primus furtivum sentit Tancredus amorem,
Primus, proh!, natae cernit adulterium.
Ingemit et magno perculsus corda dolore
Quid faciat nescit consilioque caret.
Tandem custodes tenebroso ponit in antro,
110
Qui furtim egressus introitusque notent.
Sic miser et fato natus Guiscardus iniquo
Prenditur et domini sistitur ante pedes.
Cui mox Tancredus lachrimis fedantibus ora
Dat singultatis talia verba sonis:
115
“Nec mea te pietas nec te clementia nec ius,
Improbe, in officio continuere pio.
Hoccine pro meritis tantis, ingrate, rependis,
Vt cupias nostram commaculare domum?
Proh dolor! Infandum facinus scelerataque facta
120
Vidi ego, nil ultra dissimulare potes”.
Contra haec Guiscardus: “Maius, Tancrede, Cupido
Possidet imperium plusque vigoris habet
Quam tu, quam leges, quam fas, quam nostra voluntas.
Is iussit: contra quis queat ire deos?”.
125
Gismonda interea tantarum nescia rerum
Inter virgineos stat speciosa choros.
Ecce pater lachrymans turbato pectore natam
Sevocat et soli talia solus ait:
“Cum tua, nata, mihi virtus probitasque fuisset
130
Cognita, cum mores ingeniumque pium,
Credere te quivi numquam committere tantum
Posse nefas, quantum his vidi ego luminibus.
Tune pudiciciam potuisti prodere sanctam
Et stupro corpus prostituisse tuum?
135
Te propter misera est atque erumnosa senectus
Nunc mea, te propter nunc mihi vita gravis.
Quod si incesta tuo flagrabat corde libido
Nec poteras casto vivere casta thoro,
Saltem patricius, saltem generosus amator
140
Ille foret, cui te prostituisse cupis.
Hoc est quod doleo, quod cor mihi vellicat hoc est:
Quod tibi Guiscardus perfidus ille placet,
Pauper vilis inops humili de sanguine natus,
Qui matrem ignorat sordidus atque patrem:
145
Qui mihi mox meritas persolvet sanguine penas
Collaque carnifici qui iugulanda dabit.
De te quid statuam dubia est sententia, nutat
Mens mea et a tantis fluctuat icta malis.
Hinc amor et pietas iram cohibere paterna
150
Me monet, hinc stimulat me tua nequitia.
Illa iubet veniam tibi me indulgere, sed ista
Vt preter mores sim truculentus atrox.
Exitus in dubio est. Tu nunc exprome quid ista
In re decernas, improba: scire velim”.
155
Talibus exarsit magno perculsa dolore
Gismonda et lachrymas vix cohibere potest.
Mox animosa viro similis lamenta recusat
Foeminea et vitae prodiga, certa necis,
Haec patri responsa dedit: “Non deprecor ipsa
160
Nec nego quae quereris me meruisse, pater.
Altera res quoniam mihi nil prodesse valeret,
Altera ne prosit nec iuvet ipsa volo.
Non ego nunc verbis animum mulcere benignis
Quero tuum, veniam nec peritura rogo.
165
Guiscardum, fateor, gracilem non rustica amavi
Et, dum luce fruar, nomen amabo pium.
Quod si morte carent animae, si manibus ullus
Sensus inest, huius grata erit umbra mihi.
At non, ut iactas, mihi tam furiosa libido
170
Quam tua segnities suasit amoris opus.
Debebas genitor calidae meminisse iuventae
Quantaque foemineo pectore flamma calet.
Cernere debueras quod sum tibi filia mollis,
Quod non ex ferro nata neque ex silice.
175
Non tantum ardet apex Etneus, flagrat Olympus
Nec tantum, quantum cor iuvenile calet,
Quamque puellares genuino ardore medullae
Flagrant, quas luxus deliciaeque fovent.
Non potui sterilis florem fructumque iuventae
180
Perdere, Vestalis non ego virgo fui.
Olim experta virum et Veneris dulcissima dona
Non queo mellitos non meminisse iocos.
Quid facerem, iuvenis dives formosa puella?
Id facio, quod vel Penelopea probet.
185
Atria complures proceres, pater, ampla frequentant,
Ingentes quorum conspiciuntur opes:
Ex illis, fateor, placuit mihi nullus amator,
Nullus Guiscardo est visus amabilior,
De quo conquereris, de quo gemis, est quia pauper
190
Et quia maiorum stemmata nulla colit.
Nemo est, crede mihi, genitor, laudandus ab illis,
Quae sunt Fortunae munera fluxa, bonis,
Veraque nobilitas non est in stemmate longo,
Non in cerosis est sita imaginibus.
195
Vna est cunctorum prima et genitalis origo,
Omnibus est genitor Iuppiter estque deus.
Sola facit virtus generosum, sola beatum,
Sola potest mentes demeruisse probas:
Haec in Guiscardo tam pura et clara refulget,
200
Vt fulget coelo Cynthia sidereo.
Hunc ego dilexi. Quod si, pater optime, turpis
Hic tibi et infamis esse videtur amor,
Tu certe in causa es, namque hunc tu semper amasti:
Qui tibi charus erat, non mihi charus erit?
205
Est et erit charus: quod, si vestigia patris
Nata sequor, debes ipse probare pater.
Guiscardus placuit, qui nobilis et generosus
Virtute effectus conspicuusque viget.
Est pauper, fateor, spectat sed dedecus ad te,
210
Egregio qui das premia nulla viro.
Verum nobilitas non paupertate fugatur,
Fortune virtus succubuisse nequit.
Multi nunc regno clari sceptroque potentes
Olim pauperiem sustinuere gravem;
215
Contra mendicat vestem victumque precatur,
Qui quondam magno floruit imperio.
Has Fortuna vices praestat nosque admonet, ut quae
Permutant dominum despiciantur opes.
At quod in extremo nondum decresse fateris
220
De me quid statuas ambiguusque manes,
Illud tolle, precor: nam si Guiscardus ad Orcum
Mittitur atque tuo concidit ense miser,
Subsequar ipsa comes; nam fors quaecumque misellum,
Me quoque seva manet, mors trahet una duos.
225
I, nunc, foemineo lachrymas effundere ritu
Perge unoque ambos vulnere dede neci”.
Talia commemorans animo Gismonda virili
Reddidit attonitum sollicitumque patrem.
Qui cuncta expendens tandem sic destinat, ut det
230
Guiscardus meritum crimine supplicium,
Accirique iubens fidum notumque ministrum,
Imperat ut iugulet nocte silente virum.
Iussa facit propere servus, qui corda revellens
Ad dominum defert sanguinolenta trucem.
235
Hoc cor Tancredus fulvo componit in auro
Et mittit natae dona nefanda ferus,
Admonet et servum verbis ut munus adornet
Haecque suo ad natam nomine iussa ferat:
“Haec tibi dona parens mittit; cape gaudia: sunt haec
240
Illa nimis cordi munera grata tuo.
Gaudia nam simili genitori sorte rependis,
Qui potuit bis te sospite posse mori”.
Postquam Guiscardi cor lamentabile novit
Gismonda, ad famulum verba dolenter ait:
245
“Non aliter mitti meruit tam nobile munus,
Cordi conveniunt aurea busta pio.
Hoc solum facis, o genitor, quod filia laudet,
Hoc propter grates nunc tibi tristis ago.
Iamque vale: extremum hoc tibi iam moritura relinquo”.
250
Mox paterae incumbens talia sola refert:
“O dulce hospicium et Gismondae sola voluptas,
Dulcius o cunctis cor mihi divitiis!
Dispereat qui causa fuit, qui iussit ocellis
Invitis ut te cogerer aspicere.
255
Debuit esse satis quod, cor, te corde videbam
Quodque tuae menti mens mea iuncta fuit.
Vixisti, et cursum tibi quem Fortuna paravit
Explesti exutis sollicitudinibus
Iamque tenes metas, ad quas festina brevisque
260
Vita hominum properat quadrupedante gradu.
Fulvum Tancredus pater et regale sepulcrum
Iure dedit, virtus hoc tua digna fuit.
Nil preter lachrymas nostras preterque querelas
Heu!, cor dulce, tuis defuit exequiis.
265
Non tamen his lachrymis (sic dii voluere) carebis,
Quas ego persolvam nunc tibi, vita, pias.
Post haec efficiam languens ut spiritus istinc
Egrediens umbrae sit comes usque tuae.
Te duce lustrabo loca plena silentibus umbris,
270
Te duce per campos ibimus Elysios.
Haud equidem dubito, quin tu quoque nostra pererres
Tecta et apud Manes officiosus ames”.
Dixerat, et lachrymis pateram manantibus implet,
Quae velut effusae precipitantur aque.
275
Oscula dat cordi gemebundaque lumina cordi
Infigens largis fletibus ora rigat.
Mox siccata genas atque exaturata dolore
Iam tremebunda suae conscia mortis ait:
“Exolui officium quod amor pietasque requirit
280
Nostra, parentales struximus inferias”.
Dixit, et exprompto, quod fecerat ipsa, veneno
Ebibit impavide pocula mortifera
Conscenditque thorum manibus cratera retentans
Cordeque Guiscardi cor premit usque suo.
285
Mirantur famulae ignarae, pars fletibus ora
Commaculat, pavet haec, illa stupore silet.
Ast ubi iam dominae sensim morientia membra
Aspiciunt, properant flentque docentque patrem.
Ille repente volat thalamumque ingressus apertum
290
Iam vita natam deficiente videt.
Ingemit et sero damnat sua facta trucisque
Penitet incepti consiliique mali.
Tunc oculos moribunda levans Gismonda iacentes
Edidit extremos voce labante sonos:
295
“Has serva, genitor, lachrymas ad tristia fata:
Non fatis nostris talia conveniunt.
Quis furor hic? Defles tota quod mente petisti,
Defles quod factum est te faciente nephas.
Sed si ulla affectus remanet scintilla paterni
300
Et si quid patriae iam pietatis habes,
Te rogo, sancte parens, extremum hoc munus amanti
Concede et natae fac rata vota tuae:
Nil quoniam in vita nobis commune dedisti,
Communi ut saltem contumulemur humo”.
305
Sic ait, et cordi incumbens dulcissima linquit
Lumina, Tartareas mox subit umbra domos.
Regia tunc omnis lachrymis planctuque sonoro
Perstrepit et tota est luctus in urbe frequens.
Ante omnes gemitu princeps Tancredus acerbo
310
Confectus natae se superesse dolet.
Post meritas lachrymas et post lamenta sepulchrum
Extruit, antiquae nobilitatis opus,
Atque una amborum cineres componit in urna
Ambobusque pias exhibet exequias.
315
Exitus hic ille est miserorum et finis amantum,
Quos amor ante diem misit in Elysium.
Discite nunc iuvenes, qui iam cepistis amare,
Quot gemitus prestet, quot mala sevus amor.