Battista Mantovano Nicolaus Tolentinus 3

Reference basis text: L. Cupaerus, 1576

Editing of the digital edition: N. Ruzzenenti


In sublime apicem nox intempesta levabat,

Aequali occasum fugiens discrimine et ortum,

Ecce senex properanter adest ad lumina templi

Erectis in caelum animis, et in atria Divum:

5

Nec longe Vulcanus abest: sed idonea nactus

Tempora dat signum famulis, et sibilat acri

Voce sonans, pugnamque ciens, illi agmine facto

Assiliunt alis pernicibus, atque seniles

Allidunt telluri artus: ille impiger, aetas

10

Quantum longa sinit, sordentia puluere multo

Membra levat, rursum Lemures maiore tumultu

Corripiunt hominem invalidum, pulsantque, trahuntque

More canum, quoties damam rapuere fugacem.

Ille animi compos submisso verbera tergo

15

Sustinet, ac tacitus recolit crudelia Christi

Vulnera, et Antoni plagas, indignaque Pauli

Flagra, catenati crepitantia vincula Petri,

Et tormenta animae, quae sustinuere potentes.

Assurgit rursum in plantas, atque increpat alta

20

Voce Lares, audita domum vox illa per omnem,

Auditi strepitus, dum fit concursus ab altis

Aedibus in templum. Plebes Vulcania rursum

Sublatum a tellure senem durissima iactat

Inter saxa minax, et cornibus ingruit uncis,

25

Naribus exspirant ignes, atque ore favillas:

Sicut in Aetnaeis solet exspirare caminis

Igneo ad incudem sudans ardore Pyracmon.

Iam comites adsunt, inopemque in tecta reportant,

Atque manus adhibent medicas, liventia olivo

30

Terga linunt, verbisque patrem solantur amicis.

Ille ubi convaluit paulum, licet invalidum crus

Claudicet, arrepto redit in delubra bacillo,

Iam senio, et iugi Lemurum certamine fractus.

Venerat extremos vitae mortalis ad annos,

35

Multaque quotidie mortis praesagia, multa

Ac miranda Deus famae laudisque futurae

Signa dabat, quae corde pater defixerat alto.

Saepius in somnis astrum, flammamque comantem

A patriae tellure suae transire videbat

40

Vsque Tolentinum, sacramque accedere ad aram:

Ipse ubi consuerat summo libare Tonanti,

Assiduae et manibus Superos orare supinis.

Lumen idem vigilanti etiam, seseque ferenti

Ad templum toto radians apparuit anno:

45

Praecedebat enim sancti vestigia patris,

Ac sedens altare super, quasi maxima lampas,

Mobilibus flammis plures ardebat in horas.

Saepe quoque in somnis observabat imago

Turbarum undatim venientium, et dona ferentum

50

Ad delubra suo quae sunt modo clara sepulcro:

Votaque cernebat toto suspensa sacello,

Omnia quae solitus fido recitare sodali,

Esse verebatur Lemurum figmenta, volentum

Talibus illecebris captam deludere mentem.

55

Sidus ob id, quod saepe patrem vidisse relatum est:

Pontifici visum Eugenio, qui rettulit illum

Divorum in numerum, flamma signanda comanti

Pectora. Mirifici casus memorabile signum,

Per totum semestre polo cum Lucifer exit,

60

Primaque per tacitas extendit lumina terras,

Ante obitum, summo cantus audire solebat

Aethere, et erectis vigil ad melos auribus illud

Stabat, ad Eoi Solis iubar usque reversum,

Tantaque cum dulci stillabant gaudia cantu,

65

Vt grave membrorum, quae dilabuntur in horas,

Fastidiret onus, cuperetque evadere vitae

Taedia mortalis, finemque imponere longo

Exsilio, tandemque epulis accumbere Divum,

Accitoque domus lucem paulo ante supremam

70

Praeside, per Superos, per summi Numina patris

Sacrosancta rogans, illo suo membra locari

Obtinuit post fata loco, quem ostenderat astrum:

Sic fore iudicium Superum, sic ferre Tonantem

Dixit, et ex illo numquam removenda sacello

75

Fatidico monuit morti iam proximus ore.

Praetereo (quia multarum me copia rerum

Vincit) ut invenit latices, et idonea fonti

Seu puteo loca, quae nulla ars invenerat ante:

Vtque salutares fecit, quas repperit, undas:

80

Nem medicamen habent, et adhuc potantur ab aegris.

Vt prece sustinuit templum, terramque ruentem,

Cum putei scrobs alta gravem fecisset hiatum,

Et movisse humum, quae fundamenta ferebat:

Vt prece restituit lychnum, quem Mulciber alis

85

Fregerat assumtis, aquilae sub imagine totas

Pervolitans aedes, sanctique habitacula patris.

Vt tenuem victum miserans coalescere fecit

Pauperis annonam viduae, frumentaque saxo

Multa gravi, verbis ut tot curaverit aegros

90

Quot numerare labor, nobis dicenda supersunt

Funera, et innocuae venerabilis exitus Vmbrae.

Venerat extremam vitae securus ad horam

Exiguo languore iacens: fuit ipsa senectus

Morbus, et exhaustis aetas iam frigida membris:

95

Praecipit adsciri comites, quis nomina fratrum

Fecit amor, dulcique ligans concordia nexu,

Et sic fatus. Ave fratrum dilecta meorum

Concio, praesertim tu mi sanctissime praeses,

Viximus ut nostris totos concorditer annos,

100

Et breve concessi tempus decurrimus aevi

Vnanimes: huius Christo qui muneris auctor

Solvimus immensas aeterna in saecula grates.

Advenit mihi summa dies, consortia cogor

Linquere vestra, suum pietas divina reposcit

105

Depositum, nobis opus est astare Tonantis

Ante thronum, vocemque eius perferre tremendam,

Quae caelo, et terris auditur et aequore, et Orco:

Vestrarum mihi ferte precum suffragia fratres,

Et memoris estote mei: si forsitan umquam,

110

Vt fieri in vita solet, imprudentia laesit

Vos mea, fraterno veniam impertite dolori,

Et date quae Stygios mihi munimina contra

Larvarum incursus solito mysteria ritu

Sacrosancta, nihil trepidans audebit acerbos

115

Mens istis protecta armis transire per hostes,

Qui nostrum remorantur iter: qui retia tendunt

Semper, et obiectant quaecumque repagula possunt.

Sic senior: flentes illi mandata capessunt

Ocyus, et sacra veniunt in veste ministri

120

Lumine praemisso bini, paeana canentes.

Vt chorus expleto stetit ante cubilia cantu,

Et novit venisse Deum: surrexit aperto

Vertice, et incumbens genibus sic ora resolvit.

O sacrum quod scire nefas, quod cogimur omnes

125

Credere: sola fides etenim mortalia corda

Degustare facit, quae sit tua maxima vitus.

O miro divina modo persona figuris

Invelata novis, et in hac abscondita forma

Visibili, Deitas homini coniuncta sub isto

130

Orbe brevi: quam nec caelum, quod sustinet astra,

Circuit, o magna maior substantia mundo,

O rerum divine opifex, quem terra, fretumque,

Quem Titan, quem Luna suum, quem stellifer axis

Praedicat auctorem: qui cum domineris Olympo

135

Factus es in terris, dictu mirabile, pauper.

Te nostri te fecit amor tentare labores,

Taedia, et aerumnas hominum, tormenta, necemque,

Infamem crudamque necem. Tu sanguinolento

Funere dignatus nostrae succurrere sorti,

140

Hic te tantus amor talem, si dicere fas est,

Quid deceat regem non est advertere passus.

Tu Deus es, te sceptra, et insignia tanti

Imperii. Sed tu ratus es regalius esse

Subiectos curare, tuis succurrere: regni

145

Signa, quibus nostri reges utuntur, et arma

Negligis, et pietas visa est insigne superbum.

Tum quoque cum domita velles ad sidera morte

Tendere, ne tua gens penitus te orbata manerent

(Sic miranda fuit pietas tua) tradita virtus

150

Est homini, qua te in terras deducat Olympo.

Sic dignaris adhuc hominum succedere tectis,

Ac te ipsum nostris epulandum opponere mensis.

Ergo ades o sancte quondam sanctissimae Marthae

Hospes, et his membris animisque illabere nostris.

155

Sic ait, et misso sacrum sermone recepit.

Cuncta ministeriis ubi sunt solemnibus acta,

Ferte, ait, huc Christi, precor, huc victricia ferte

Signa, quibus Stygios Manes, et Tartara vicit.

Crux erat eximii cultus, argentea verae

160

Theca crucis, partes cuius concluserat olim

Ipse laborato magna ambitione metallo.

Vidit ut allatam, calcem complexus in ulnas

Traxit, et admoto lacrymans ita retulit ore.

O lignum, antiqui quod praedixere parentes:

165

Vnde orta est humana salus, cui tangere Christum

Cui perferre Deum licuit, quod sanguine sacro

Cui Deitas unita fuit, regnator Olympi

Lavit, et aeterno patiens affecit honore.

Tu comes eius eras, quando reseravit Avernum,

170

Et nostros eduxit avos: cum pervia tandem

Fecit clausa prius nobis mortalibus astra.

Te trepidant Erebi Manes: te totus adorat

Orbis. Ad imperium duce te sanctissima venit

Progenies Helenae: Romam tua fecit imago

175

Ad Christum transire iugum, quae dub Iove quondam

Vixerat, et Laribus longo serviverat aevo.

Supplicium miserorum olim, modo nobile signum

Imperii, regum et populorum insigne superbum.

O felix et fausta dies, qua protulit illud

180

Germen humus: tu nata simul cum matre Tonantis,

Tu succedis ei, tu sanguinis illius heres.

Sic fatus lacrymis intonsa rigantibus ora.

At cum forte foret fato incumbente relictus

In thalamo solus: vox est audita per omnem

185

Laeta domum: qualem reddit qui iubilat ore,

Nec loquitur. Tum magna Parens cum prole, paterque

Augustinus et sese ostendere, vocantes

At Superos caelestem animam terrena perosam.

Sic paulo mox ipse pater confessus amoenis

190

Subridens oculis, et mente arcana voluntas

Quae audierat, quo toto animus se ardore ferebat:

Laetitiae impatiens igitur properanter adesse,

Qui sacros canerent hymnos, mandavit, et inter

Psalentum diurna cohors, modulamina laeto

195

Mens abiit vultu, Divisque adiuncta recessit.

Nil opus est nobis portenta referre

Morborum circa omne genus, circum aera, circum

Fortunas, et fata hominum contraria, circum

Aequora. Nam Divum nemo est, qui pluribus umquam

200

Claruerit signis a tempestate recentum

Christigenum, fidei qui fundamenta fuerunt

Tempus ad hoc: nec habent eius miracula finem.

Assidue fluit haec virtus uberrima, tamquam

Fontis inexhausti veniens de gurgite flumen.

205

Sunt qui tercentum referant ostenta relatu

Digna legi: sed nulla potest vigilantia in unos

Contrahere annales, totum quae facta per orbem

Hactenus. Incertum est, et inexplorabile, quamquam

Insudare velis, totoque assurgere nixu.

210

Quodque magis miror: namque haec res ardua plusquam

Conari natura queat, mortalia plusquam

Corda hominum sperare ausint, nisi cognita virtus

Spem faceret: rerum annales post fata reversas

Tot memorant animas rursum in sua corpora facto

215

Iam tumulo cum iam inciperet procedere pompa

Funeris, ut dici possit praefectus Averno,

Et posse ad nutum Manes revocare sepultos,

Atque tribus leges quas vult imponere Parcis.

Hinc dubitant qui scire volunt mysteria Divum,

220

An Deus infundat rebus vim coelitus, unde

Conari haec ostenta queant: an protinus ipse

Vt sibi servata, faciat quaecumque videntur

Humanis miranda oculis, ut surgere Manes,

Extemplo sanari aegros, considere fluctus,

225

Atque procellarum ventos, lapidosaque solvi

Nubila, ab obsessis lemures depellere membris.

Sed labor affluxit divina arcana volentum

Rimari, et studium in ventos evanuit audax:

Nam quae scire vetat Deus, explorare nefandum est.

230

At quia reliquiae: nam quod post fata relictum est,

Relliquias nostri nomenclavere: nec omnes,

Nec semper curare solent: extrinseca virtus

Forsitan est, labi a solo consueta Tonante.

His ita decursis pro relligione, supersunt

235

Arma, quibus coelum soboles matricia tangit:

Quippe, velut celebrant, Romam, populosque Latinos

Scipiadum, et gentis Fabiae Mavortia facta:

Sic huius splendor generis Picentia regna

Irradians levat a tenebris et in aethera tollit.

240

Orta Tolentini domus haec praeclara tetendit

Latius illustrem longinqua per oppida famam,

Atque per ora virum volitans penetravit Iberos,

Ivit ad Euphratem, Boream peragravit et Austrum.

Longa patrum series, usque in prisca illa recedens

245

Saecla vetustatis, cuius vestigia nusquam

Iam superant, prima abscondit primordia gentis.

Vivebat stirps illa prius, quam gloria tantum

Spargeret ista recens lumen, ceu tempore brumae,

Cum desaevit hiems, sine fronde et floribus arbor

250

Vivit, et exspectat tepidi bona tempora veris.

Non clarebat adhuc: erat in radicibus omnis,

Quae tulit egregias, postquam labentia coelo

Saecula venerunt, fruges abscondita virtus.

Primus in hac heroum acie Nicolaus in auram

255

Venit, agens secum Martem, metuendaque Martis

Instrumenta, tubas, et tympana, quadrupedumque

Arma, quibus frontem, lumbos et tectora cingunt.

Scuta etiam, longasque sudes, tentoria, currus,

Et tormenta gravem muris latura ruinam.

260

Nec solum sortitus erat consortia Martis,

Qui solet ardenter nimis in certamina ferri:

Sed Pallas consueta gradu procedere lento,

Ac fraenare animos, et iungere viribus artem,

Semper erat coniuncta viro, cum bela gerebat.

265

Imperio primum Romanae praeditus aulae,

Magna sub Eugenio gessisse negotia fertur

Nam magno tunc aere merens genus omne Latinum

Implicuit gravibus bellis, quasi Romulus alter

Otia detestans, rigidisque exercuit armis.

270

Roma sub hoc sibi visa genus spectare Catonum,

Torquatum, et Decios, et vi sublata Camillum

Signa reportantem, Curiosque, et Larte superbum

Ac spoliis Cossum, Fabios, et magna Quiritum

Nomina, qui in pugnam patriis pro legibus ibant.

275

Illi adeo fuit ante oculos reverentia legum,

Et commune bonum, geminique peritia Martis

Scilicet illius, paci qui antiquitus intra

Moenia, et illius bello qui praefuit extra.

Sed neque tota viri potuit clarescere virtus,

280

Italiam bellis tunc involventibus omnem:

Quippe ubi Mars regnat, neque fas, neque iura loquuntur.

Tum Veneti contra Insubres, Insubria contra

Tuscorum populos asperrima bella gerebant,

Arvaque belligero flagrabant omnia motu.

285

Tum Genuae furor Alfonsum nova regna petentem

Contudit: ingentem meminit Caietae tumultum,

Vertice quae ex alto vidit concurrere classem:

Hinc Hispanum, illinc Ligurem, salientibus undis

Cum fremeret magnis totum clangoribus aequor.

290

Eugenium vero neque respirare sinebat

Tot casus Fortuna ferens: Germanica regna

Concilium gentes ad Basiliense vocabant.

Pontificemque ipsum, quem seditiosa Columnae.

Factio correptis Roma exturbaverat armis.

295

Graecia Romanas longo quae tempore leges

Oderat, ad nostros cupiens accedere ritus

Tota aderat cum rege suo, qui litora circum

Aegaeum, ioniumque fretum diffusa tenebat.

Post Graios venere Syri, gens proxima Ponto

300

Sidonio, magis expositi Borealibus astris.

Venere Armenii, tellus Aquilonia contra

Sidere sub Cancro residens Garamantas, et ustos

Aethiopas, quos astra premunt antartica misit.

Has mirata fidem gentes occurrere in unam

305

Tot populos vidit, tantas Florentia lites

Audiit, et magnis regnorum interfuit actis.

Hunc Veneti, quibus est sollers in rebus agendis

Ingenium, grave iudicium, prudentia, casus

Quae scopulo velut ex alto circumspicit omnes,

310

Militiae fecere Ducem, summumque magistrum.

COntinuo velut in celebrem productos arenam

Corda ferens generosa leo, qui fronte superba

Regalique supercilio considerat hostem,

Colligit ingenii vires, sese excitat ipsum,

315

Atque tot excelsis quot habet sacer ille senatus

Ardet responderi animus: res ardua et ingens,

Cui possunt pauci esse pares: nam parta tueri,

Et fines proferre, labor durissimus inter

Tot Reges, qui rem Venatam circum undique claudunt.

320

Imminet a Borea Caesar Germanica secum

Arma vehens, et Pannonii gens aspera bello.

Gallus ab occasu, cui sunt latissima regna.

Partehnopes autem reges dominantur ab Austro.

Qui tellus Hispania subest, Sardoaque, et Aetnae

325

Insula, et Italiae quidquid Diomedis ab oris

Tenditur ad ripas rapidi procul usque Truenti.

Quodque magis terrere potest, confinia tangunt

Hinc Otomanorum regum, qui litora Graeca,

Atque Asiana tenent: illinc Arabumque Syrumque.

330

Creta subest Turcorum oculis, maris ultima nostri

Insula: Sidoniis Cyprus contermina regnis.

Quae Sultanus habet rex immansuetus, et atrox,

Et populi nos illi omnes odere, Deumque.

Cerne quibus curis opus est, quo pectore, quantis

335

Viribus: Alcides isto sub pondere, quamquam

Hesperidum nemus, Antaeum, regemque triformem

Contuderit, quamquam vastarit Pergama, clavam

Linqueret, et posito fessum se diceret arcu.

Cuncta tamen praesenti animo Nicolaus ad unguem

340

Maturavit, uti sors et natura poposcit

Temporis ac rerum nunc praesentabat Achilem,

Nunc Fabium, Pyliumque senem: sed iugiter Argum,

Transiit ad Tuscos pro re coactus

Consilium: nec enim possunt insistere semper

345

Nostrae eadem, sic mos homini, vestigia plantae.

Tum veluti in saltum Nemeae, silvamque Molorchi

Illa lues famosa leo, Lernamque paludem

Hydra ferens longis septem cervicibus ora

Rura Arno praetenta ferox intraverat anguis:

350

Qui vorat infantem nudum, timidasque per urbes

Ibat, et incessu sinuabat terga superbo.

Anguis erat dux Insubrum, Ligurumque Philippus,

Grandia mente agitans, et non contentus avito

Imperio, Tuscos longa obsidione premebat,

355

Et similis valido, qui fortia robora quaerit,

Cum quibus obluctans exploret cornua, tauro,

Vestigabat opus, nervos ubi tendere posset.

Tunc habuit Medicem trepidans Florentia Cosmam,

Aere, clientelis, astu, ac sermone potentem,

360

Auspicio cuius populi utebantur Etrusci.

Hoc duce Romanis igitur Nicolaus ab armis

Solvitur, extemplo Tyrrhenaque transit ad arma,

Atque init imperii consensu insignia magno.

Exsultant Lydorum animi, qui maxima quondam

365

Regna ministrabant usque ad Benacida gentem,

Vsque ad Parthenopes agros, Campanaque rura

Trans Tyberim, per Picentum montana, per Vmbros,

Ante Fluentinam miles quam conderet urbem

Sylla tuus, cui post factum Florentia nomen.

370

Continuo turmas equitum peditumque maniplos

Discutiens, posuit Tyrrhenas ordine gentes:

Nec secus adversos paucis congressibus hostes

Terruit, ac timidas anates, fuliscasque palustres

Exterrere solet quotiens Iovis armiger uncis

375

Vnguibus, et rostro stagnum circumvolat unco.

Vici, arces, castella, urbes iam moenia pandunt:

Iam portis exire audent, errare per agros,

Et qui praeda prius fuerant, praedantur, euntque

Vltro lacessitum clausos in moenibus hostes,

380

Et raptis passim exuviis sua damna rependunt.

Oppida communi dudum squalentia luctu

Exsultant, hostemque procul laetantur abactum.

Sed Fortuna viro toties blandita, repente

Induit invidiam: quia consummata videbat

385

Omnia, quae aeternam poterant producere laudem,

Et quia se virtus tanto iactabat honore.

Ergo infensa duci, vultuque irata maligno

Venit ad Insubres, et sic affata Philippum est.

Res tua apud Tuscos, quae iam vicina triumpho

390

Pridem erat, adventu Nicolai impulsa relabi

Coepit, et in nihilum tendit: ceu lampadis ardor

Mobilis emuncto sensim tabescit olivo.

Heic opus est Nicolao alio. Si venerit, omnem

Ipsa operam tibi polliceor, fraudabitur hostis

395

Spe sua, et in casses virtus cadet irrita nostros.

Heic opus est Nicolao alio. Nec plura locuta est.

At quid opus multis? Quae sors heroas ad annis

Sustulit antiquis, hunc sustulit. Adspice qualem

Turnus, et Aeneas, prolesque Evandri Pallas,

400

Romulus, et frater, Marius, patrioque superbus

Imperio Caesar, qualem Pompeius, et audax

Hannibal interitum, qualem Telamonius Aiax,

Pelidesque tulit, qualem fortissimus heros

Amphitrioniades, odio Iunonis et astu.

405

Sic perhibet genus omne hominum, sic omnia clamant,

Saecula, Fortunae gravis est odiosaque virtus.

Insidiis igitur captus post mille triumphos

Clausit in obscuro squalentem carcere vitam.

Hic dum vita comes (tam relligiosa, piensque

410

Cura viro) Nicolae tibi delubra locavit

Magnifico sumptu: bis sex ubi sacra frequentant

Insignes pietate viri, noctesque diesque

Coelituum Patri laudem modulantur ad aras.

Cum vero Eugenium portenta audita moverent,

415

Vt patrem hunc Divum in sortem numerumque referret,

Ipse ut festa suo fierent celeberrima ritu,

Quinquaginta auri libras et quatuor huius

Contulit in sumptus operis, regalia dona.

Haec animae in coelum dos est satis ampla reversae.

420

Stipes heic extenta faciens umbracula fronde,

Quanta solet quercus longis altissima ramis

Arvit, et moriens tanta cum laude reliquit

Progeniem trinam: quarum quae maxima natu

Christoforus Venetis patri successit in armis.

425

Hic qualis, quantusque, foret, si cernere tentas,

Ipsum cerne patrem: non degeneravit ab illo.

Ille idem vel maior erat: monumenta supersunt

Plurima: nec titulis opus hunc ornare paternis.

Nec micat ut stellae splendore a Sole recepto:

430

Sed veluti Sol luce sua, qui clarus et ardens

Surgit, et adscenso noctem depellit Olympo,

Testari Verona potest, nec Brixia tanti

Est oblata Ducis laudes, et fortia facta.

Cinxerat has urbes dura obsidione Philippus.

435

Malleus Italiae semper saevire paratus,

Atque inferre gravem magnis cervicibus ictum.

Omnia quae Mavors solet intentare, labores,

Terrificos casus, rerum dispendia, frugum

Detrimenta, famem, morbos, incendia, mortes

440

Perpessi cives, cum vita et corpore functis

Ducebant praeclare actum, et superesse dolebant.

Lux subito talem tenebram patientibus orta est.

Continuo positis hoc in discrimine rebus

Castra movet ductor, totisque effulgurat agris

445

Ingens armatorum acies, auditaque passim

Classica, et horrifico montes sonuere boatu.

Insubres metus acer agit, per rura feruntur

Praecipites, tamquam nubes Aquilonibus actae.

Cingite graminea victori tempora fronde,

450

Qui colitis ripas Athesis, qui flumina Mellae.

Ste claro, illustrique loco sublime tropaeum

Cum spoliis: isto heroica cultu est.

Digna: triumphales labor hic sibi postulat arcus,

Insignes etiam ludos, quos vestra quotannis

455

Posteritas celebret, mansuro in saecula ritu.

Sicut ad Alphei ripas celebrare solebat

Gens magno Pisea Iovi, Nemeaea Lycurgi

Archemoro, Portune tibi tota Hellas in Isthmo,

Pro meritis Veneti tantis insignia patres

460

Oppida Taurisii, campis contermina Sili

Donavere duci. Mox tot splendoribus auctum

Clausit honorato mors immatura sepulcro.

Altera Iohannes tanto dignissima patre

Progenies, sub Francisco qui Sfortiadarum

465

Maximus evasit, teneris incepit ab annis

Discere militiam, duroque assuescere Marti.

Ipse inter primos Aquilae sub moenibus altis

Ductor erat, quando Brachium Franciscus ad urbem

Subdidit, et quando victis Picentibus ivit

470

Ad Venetos aere ingenti conductus, et illis,

Vix puber licet esset adhuc, tamen utilis armis,

Iam tunc in rebus clavum et magneta regebat,

Et cum pro Insubrum populis post fata Philippi

Sfortiades Venetum fregit: regna illa volentem

475

Vsurpare dolo, patriasque redegit ad undas:

Cum dedit in praedam castris adversa sequentes

Arma Placentinos, urbemque recepit et agrum.

Denique cum factus princeps in regna Philippi

Venit, et est summa rerum ditione potitus:

480

Sfortiades iuvenem per tot discrimina vectum,

Consilio, sermone, fide, belloque potentem,

Insignire aliquo praestanti munere adortus,

Connubio natae, et generi decoravit honore.

Sic Picena domus tot magnificata triumphis

485

Venit ad Insubres, et Sfortia signa secuta est.

Postquam contraxit tanto cum principe vinclum

Tale, senatorum praeses laetantibus urbis

Classibus, et sacro patrum applaudente senatu

Protinus evasit: tandem, ut maturuit aetas

490

Vltima, coelesti moriens successit Olympo.

Nicolei proles Baldus, si respicis annos,

Tertia, si grande animos, et fortia facta,

Prima, sub ermigero, stellis nisi credere vanum est,

Marte satus fuerat sic testabatur imago,

495

Sic studium, sic arma dies crepitantia totos.

Praeda nec tanti, nec dulcia pignora tanti,

Quanti acrem pendebat equum, quem Punica tellus,

Quem Tagus Hesperius mittit, quem Thracius Hebrus,

Quem Calabri saltus, rigido manus aspera ferro

500

Semper, et assidua tinctum ferrugine pectus.

Quidquid eques niti, quidquid pedes, vel hasta,

Aut arcu, iaculisque potest, audebat, et ipsos

Tyndaridas levibus poterat praevertere plantis.

Pythia vicisset si tempestate tulissent

505

Fata virum prisca: vicisse OLympia, quamquam

Illuc ex toto pubes concurreret orbe:

Isthmiaque et ludos Nemeae. Decorandus oliva,

Malo, pinu apio feriis potanda Latinis

Qui biberet dignus Romano absinthia ritu,

510

Quique suam fractis intraret moenibus urbem.

Illa aetas tot clara viris, tot splendida rebus

Eximiis, et tot bellorum exercita motu,

Non habuit Mavorte parem. Plerique feruntur

Ausi hominem tentare armis, quos protinus egit

515

Praecipites velut imbellem sine sanguine turbam.

Si dandae Samiis aures ambagibus essent,

Sicinius Dentatus erat vel fortis, et audax

Progenies tua Sordellus Cadmeia Manto:

Namque per Europae populos Sordellus et urbes

520

Ivit bella gerens, totoque redivit ab orbe

Victor ut Alcides: decus hoc tibi Mantua tantum.

Nec minus a Baldo veniens Antonius, armis

Quam pater impendit studium: meminere Calabri,

Ipsa Dicarchei meminerunt litora Ponti:

525

Nam ducis Alfonsi, qui rex post fata parentis

Parthenopen tenuit miles fuit, omnia secum

Quae faciunt heroa ferens, sublimia corda,

Ingenium praestans, solidum, patiensque laborum

Corpus, ut Aeacides Pyrrhus, quem sustulit Argos:

530

Vt Tydeus, et qui vidit Stygia aequora Thefeus.

Est locus Italiae praerupta Ceraunia contra,

Sub quibus est Aulon duplici contermina Ponto,

Dicimus Hydruntem: via qua brevis, aequore ripas

Angustante suas, est ad Dodonea regna.

535

Ingruit heic clades nostris horrenda diebus:

Quae nisi concursu facto resecata fuisset

Ante recens gangraena pedem quam figeret altum.

De nostris actum regnis erat. Arma repente

Miserat huc magno Turcus molimine et urbem

540

Ceperat, ac totos complerat milite campos.

Perculit Italum subitus pavor: ingemuerunt

Montani Allobroges, in quos velut aggere fracto

Ista lues Italis erat incursura subactis.

Venit in auxilium fidei cum navibus altis

545

A Ligurum populis Fulgosus origine Paulus,

Venit et Alfonsus secum, velut alter Iason,

Delectos heroas agens in proelia: quorum

Vnus erat nitidis radians Antonius armis.

Heic terris, pelagoque ingens utrimque tumultus

550

Factius, et arserunt funesti incendia belli.

Implevere causas congesta cadavera vales,

Et fumante solo cruor in vicina cucurrit

Aequora, et humano rubuerunt sanguine fluctus,

Vsque ad Corcyrae cautes, Lilybaeaque saxa.

555

Vrbs profligato tandem sibi reddita Turco,

Venit Aragonii rursum ad consortia regni.

Gentis habens decus ante oculos matricius heros,

Visus his in bellis contra Machometida turbam

Accepisse novas vires, et Tydea, Pyrrhum,

560

Aiacem valuisse unus: nec enim fuit usquam

Turbine qui tali premeret, qui fulmine tanto

Sterneret audaces Saracenica femina Turcos.

Talibus Alfonsum meritis Antonius emit:

Emit et aeternum quod non delebitur umquam

565

Nomen apud celebres rigidi Mavortis alumnos.

Vt belo, sic pace bonus: non aspera tantum

Arma gubernavit: sed dum regnavit Arago,

Dum sceptro illius gentis Fortuna pepercit:

Praefuit et populis doctus componere mores.

570

Et tetricas animo leges condire paterno

More Numae, plebisque graves sedare tumultus.

Dum gradior meditans per nomina clara virorum,

Huius gentis adest decus immortale suorum

Ian Franciscus, agens magno duo nomina in unum

575

Omine. Nam fortes postquam pervenit ad annos,

Dicitur heroum vires habuisse duorum.

Hic Baldo sobrinus erat: hunc vidimus ipsi,

Cum foret Italiae summis de rebus habendum

Concilium, Roma missum, Sixtique ferentem

580

Ad magnos mandata Duces, qui bella gerebant

Adversum Venetos, urbem adventare Cremonam.

Concilii locus iste fuit: Ferraria vero

Caussa mali fuerat: populos involverat armis

Dum cupit aligeri fauces evadere Marci.

585

Munus id ut magna cum maiestate peractum,

Romulei Martis grandes suscepit habenas.

Tale magisterium, titulos Ecclesia tantos

Tunc homini Romana dedit, quem scire videbat

Pacis et armorum formam, moderamen et artem.

590

Officio tandem functum, cum Teutonus arma,

Lite gravi super agrorum confinibus orta,

In nova compulsus rueret de montibus altis,

Conduxere virum Veneti: sed fata dederunt

Talibus eventum bellis tristem atque cruentum.

595

Nam cum sorte pari gentis duo sidera nostrae

Occubuere simul, duri duo fulmina Martis:

Scilicet hic, et tu nostris Roberte Camenis

Deplorate satis. Fati cum nuntia Romam

Venit fama tui: nam tunc ego templa tenebam

600

Trans Tiberim: flevi misero tua funera cantu.

O funesta dies, quae vos atrociter ambos

Sustulit: infaustis lux annumeranda diebus,

Quos veteres fasti reprobant quos aspera fecit

Infames fortuna: velut quae perdidit uno

605

Tot Fabios bello, vel quae Thrasumenia vidit

Proelia, Cannarum exitium Trebiaeque ruinam,

Alliaci lacrymas, infandaque funera luctus.

Vestra Italis virtus erat: erat ardua moles

Externas contra gentes, quas nostra quotannis

610

Contra regna odiis furor immortalibus armat.

Vos flevere hostes etiam: Germania vellet

Non licuisse sibi tantum: neque gloria, vestro

Quae venit ex fato, grata est victoribus ipsis.

Sed Martis facit ista furor. Crudelis Enyo

615

Quid faciat nescit, donec fecisse dolendum est.

Fecistis saltem genus immortale: redundat

Hoc decus in vestros haec gloria tanta nepotes.

Plura, nec ignoro, memorare propaginis huius

Facta, viros plures, qui praeteriere, manentque

620

Fas mihi: sed virtus tantum pertaesa laborem

Deficit. Hoc specimen satis ostendisse. Caracter

Omnibus unus inest. Alii discantur ab istis.

Quippe aliae gentes aliquos habuere: sed omnes

Haec tulit illustres, nec avitae degener artis

625

Vllus adhuc generis venit de sanguine tanti.

Neu credas armis tantum valuisse, Gigantum

More, quibus solae fecerunt nomina vires:

Iustitia pietate, quae Numina nobis

Conciliant, quae nos retinent in pace, valebant.

630

Tu vero cui nobilitas antiqua Tohannes,

Cui nati, cui res opulens, cui fama, decusque

Multimodum, quamvis ea, quae tua prima iuventus

Eximia cum laude tulit, dimiseris arma,

Non minus es felix: nec enim secordia rupit

635

Hanc operam. Fortuna fuit, quae regna gubernat,

Quam damnare nefas, magni fortuna Tonantis

Est ancilla: Dei nutum congnoscit et implet.

Sed tamen hoc damnum lucro meliore rependit,

Et facit ut claris aliquod maioribus addas

640

Non vulgare decus: nam dum tua provida cara

Haec fieri monumenta iubet: cano namque tuorum

Te impulsore patrum laudes: bene consulit illis,

Et prohibet nasci tantarum oblivia rerum.

Hoc est iure tuum, quod es illustrator avorum:

645

His titulis, splendore isto fraudabere numquam.

Adde quod in tanto regnorum turbine rebus

Sors tibi servatis (tecum iam leniter egit)

Tempora, quae gravibus studiis impendere possis.

Gallorum sub rege dedit: dedit otia sanctae

650

Plena voluptatis, quae sunt concessa volenti

(Quisquis is est: nam Regis amor complectitur omnes)

Degere felices sine seditionibus annos.

Et licet anguigero fueris pars magna senatus

Sub Duce, militia quamquam decoreris equestri,

655

Non tamen ad sacros clausa est tibi semita fontes.

Nam neque militiam, nec magna negotia regum

Explodit virtus: sanctae vero omnia Musae,

Quae virtus: sanctae vero omnia Musae,

Quae virtus concedit, amant. Lege praeteritarum

660

Tempora, et annales rerum, coniuncta videbis

MArtia Pieridum studiis, et cantibus arma.

Iulius armorum columen, qui stravit ab oris

Hesperiis, usque ad Tigrim, terramque fretumque,

Dum gereret totum bella illa audita per orbem,

665

Scribendis operam libris, dabant. Inter Eoos

Magnus Alexander populos, arma inter et hostes,

Dum litui clangore tonant, incumbit Homero:

Dum manus una tenet gladium, manus altera librum,

Perlegit armatus pugnans Danaumque Phrygumque.

670

Bella suis igitur non interdicit Apollo,

Et sinit Aonides castris assuescere Musas.

Ad Martem Musasque simul te gloria patris

Excitat: ipse etenim studium sectatus utrumque.

Nam tener illustri sub praeceptore Latino

675

Indulsit sermoni operam: genitori sub ipso,

Qui fuit armorum nulli splendore secundus

Militiae, et virides bellando exercuit annos.

Mox ubi maiori iam maior tempore virtus

Affuit: illustres animo versare triumphos

680

Coepit, et ad magnos iter est ingressus honores.

Sicut prima leo cum iam pertransit aetas,

Quam primum incurvos duris mucronibus ungues

Invaluisse videt, iam non dignatur inermes

Debellare feras: tauros praedatur et ursos.

685

Sfortiadum princeps, qui tunc victricibus armis

Insubrum Dux factus erat, cum mittere regi

Vellet Aragonio Campana in regna reverso

Suppetias contra Andegarvos, praefectus agendis

Est pater auxiliis, magnarum exordia rerum.

690

Hunc Picentis adhuc ripae meminere Truenti:

Fudit ubi Picenine tuas Iacobe phalanges.

Troia virum meminit: meminit Nuceria, quando

Iunctus Aragoniis Gallorum ingentia castra

Fudit, equis tribus in belli fervore peremtis,

695

Correpto in pugnam clypeo pedes ivit, et hostem

Sic contrivit, uti segetem solet horrida grando.

Rursus ad Insubres rediens, eques atque senator

Protinus evasit, duplici decoratus honore.

Mox adversa virum rapuerunt fata relicto

700

Semine praeclaro sexus utriusque: sed in te

Tota Tolentini domus inclinata recumbit.

Tu generis columen: tu viva parentis imago:

Vnde, velut quandoque nemus descendit ab una

Arbore, proveniat series aeterna nepotum.

705

Ergo age sublimes animos, innataque genti

MArtia corda tuae discas, ut tempora poscunt,

Ad placidum vitae genus inclinare quietae.