9. epistola ad Laelium Bonsium ut iuri operam det

Laeli, quem dexter nascentem aspexit Apollo,

Et Maia genitus primo tibi fautor ab ortu,

Eloquium excellens, promptasque ad carmina vires,

Ingeniumque dedit cunctis versatile rebus,

5

Praecipue iuri dicundo eidemque docendo,

Nec non et populis moderandis vocibus aptum.

Quam fuerit legum semper veneranda potestas,

Quotque viri bis studiis quondam nostrisque diebus

Claruerint docti simul, ac virtute decori,

10

Quantum praeterea privatim ac publice in omni

Tempore profuerint rebus, quantumque salutis

Attulerint decorisque simul bellique domique

Publica res, quocumque illos aut regna vocarent,

Nota tibi, et mecum es pleno saepe ore loquutus.

15

Cur igitur dubitas tam longo tempore, tamque

Perplexus pendensque animi, num civica iura,

Romanasque velis leges addiscere tandem,

Maioresque tuos imitari, ac vincere tentes?

Qui legum clari studio iurisque periti

20

Ampla sibi, et vobis reperere laboribus olim

Praemiaque, et nullos periturum nomen in annos.

Non ne vides, ut avos taceam proavosque relinquam,

Et qui nunc illos non tantum nomine et ore,

Sed virtute refert, quam magnus quamque verendus

25

Vixerit haud pridem nostris Antonius annis,

Cui viridis sacros circumdedit infula crines,

Paruit, atque altum praecelsis rupibus Anxur?

Quantum mente queo comprendere, sunt duo, quae te

Retrahere a studio tali, Bonsi optime, possunt.

30

Primum, quod magni res est durique laboris

Plena, nec exiguum tempus magnumque requirens

Corporis atque animi robur curamque perennem,

Et quae numquam alio flectat mens seque relinquat.

Non legum ipsarum vitio, sed crimine turpi

35

Doctorum, tenebras qui soli ac nubila claro

Offendunt, ignari interdum, aliquando volentes,

Limpidaque impuro conturbant flumina caeno,

Et quasi candidulis aspergunt floribus atrum.

Deinde, quod ingenio praestantes altaque et ampla

40

Corda virum ignavum hunc semper lagere laborem,

Degeneresque animos et tanquam odere profanos

Improba qui vendunt falsae mendacia linguae,

Ipsi per nemora ac monteis lucosque sonanteis

Ad caput ingenui fontis, viridante sub umbra,

45

Secreti longe a vulgo strepituque remoti

Naturae causas et aperti sydera coeli

Spectantes, rerum interitus scrutantur et ortus,

Turpia spernentes vilis compendia lucri,

Vnde sibi decus aeternum nomenque perenne

50

Qua sol cumque solum inflammat, quaque alluit aequor,

Acquirunt superasque domos ac templa serena

Mente adeunt, caelo vivi, divisque fruuntur.

Haec, et plura potes, quae dicere vera, negare

Non ausim, ne forte putes me fraude vel astu

55

Velle agere, et rerum specie, non rebus apisci.

Quod cupio ut totum dedas te legibus, atqui

Scire opus est rerum non esse, sed omnia culpa

Culpa hominum fieri, quod tu quoque sponte fateris,

Quae numeras, et quae merito pertaesus abhorres

60

Nil igitur prohibet quin possit, qui volet, illum

Non dico ex omni, sed magna ex parte laborem

Effugere, et veterum mentem, non singula verba

Iurisprudentum perquirens, reddere cuique

Ius quod habet, verique tenax discrimine nullo

65

Tutari innocuos semper, punire nocenteis,

Litibus eximere implicitos, quae cuncta vetusti

Legum latores olim cavere, sed omnia

Auri sacra fames, et amor pervertit habendi.

Quanto igitur maioris eget res publica legum

70

Auxilii, numerusque minor reperitur eorum,

Suppetias qui ferre velint, possintque labanti,

Tanto maiorem, laudemque, decusque meretur.

Quisquis ab obliquo declinans, tramite recto

Incedit, iustoque bonum coniungit et aequum,

75

Qualem te, Laeli, cupio speroque futurum.

Summum ius, quoniam summa est iniuria, sed iam

Responsum ad dubium satis est causamque priorem.

Quod vero adhibes magnorum corda virorum

Non secus ac pestem leges vitare, et in altis

80

Condere se sylvis propter vaga flumina, et amnes

Iam regum forti ridentes pectore fastus,

Murmura quam vilis tolerantes vana popelli,

Naturam ut rerum addiscant doceantque futuras

Non penitus verum affirmo, penitusque refello.

85

Sunt adeo quidam sed per quam, mehercule, pauci,

Qui se contenti, solis sibi vivere curant,

Vera umbris soliti praeponere, maxima parvis

Coetera turba parum, vel nil prope distat ab istis,

Quos memoras lucro tantum nummisque parandis

90

Intentos, veluti per se manifesta docet res,

Atque utinam multi non essent tempore nostro,

Qui longe improbius, longe crudelius, atque

Sordidius sophiam, quam civica iura profanent!

Hi quasi vestem albam maculis, foedoque nigrore

95

Conspurcant, gratisque rosis absynthia miscent.

Restat, ut admoneam de me; ne forte rearis

Exemplum caepisse tibi, qui iura perosus

Dicor, at hoc prorsus falsum est, non iura sed ipsos

Iam invertentes praecio, miserisque parantes

100

Verborum laqueos, odi cane peius, et angue.

Quamquam non desunt hodie docti atque diserti,

Alciatus qualis nuper, qualisve Budeus

Extitit Argivae pariter, Latiaeque Minervae

Incrementum ingens, Francorum et gloria gentis,

105

Qualis et eximio clarus Longolius ore,

Vel priscos qui nunc, nisi vincit Laelius aequat,

Quos inter nostros, ut tangam, Lentius atque

Aldobrandinus possunt, debentque referti,

Non minus eloquio clari, quam legibus ambo.

110

Praeterea non mens eadem, non omnibus idem

Est animus, non una etiam parilisque facultas.

Scis te nobilibus, sed non locupletibus aeque,

Nec tam divitibus quam claris patribus ortum;

Corporis atque animi praecellis dotibus, at te

115

Vt plerumque bonos fortuna adversa fatigat,

Nec sinit emergas ad alta fastigia rerum.

His ego te multisque aliis rationibus hortor

Atque oro, obtestorque mihi, carissime Bonsi,

Sin aliam ob causam, saltem, ut praeclara tuorum

120

Exempla atque alte vestigia pressa sequaris.

Legali tandem doctrinae te dare, et ipsis

Iuribus invigilare velis, versando diurna,

Nocturnaque manu versando antiqua vetustas,

Quae dedit in plureis digesta volumina libros,

125

Grande opus, ac nulli linguae candore secundum.

Sic mihi, qui te unum tanquam mi filius esses

Vnice amo carumque habeo, magnumque videre

Discupio, egregie Sat feceris atque parenti

Parueris, rebusque tuis non pessime, et una

130

Rebus amicorum bene consuluisse fereris.

Adde quod arcana fati vi ad iura vocaris,

Ergo tam claris quam primum accingere coeptis,

Pisarum pete tecta libens, Alpheaque regna

Lustra tria, et geminos iterum cum clauseris annos,

135

Et triplicem teneas facundo in pectore linguam,

Spesque meas illic magnis successibus imple.