1. de Natali Christi
Candida nox venit natalis conscia Christi,
Nox gemmis, nox et toto preciosior auro.
Candida nox, salve, gelidae salvete, tenebrae,
Et stellae, tuque, o foelix bos semper asello
5
Cum socio, qui nascentem vidistis Iesum
Qui algentem flatu tepidum fecistis anheli.
O utinam vobis vocis foret usus, et isto
Vox ore exiret, potis esset quae mihi sanctos
Commemorare ortus domini, cui sydera parent,
10
Aerque, et terra, et Nerei freta vasta sonantis.
Dulcius Ismario non me cecinisset in antro
Ismarius vates, non me Dircaeus ad arcem
Thebanam cantu compellens aspera saxa,
Brumalique movens gaudentes frigore cautes.
15
Sed tamen almificam fidem, famamque sequamur,
De te Christe Pater vero rumore canentem
Quae sacri monuere Patres, monuitque Sybilla.
Clauserat Augustus pacati limina Iani
Segnia tranquillo diffundens otia mundo,
20
Quali Saturno perhibent regnante fuisse
In terris, prius aetherio quam pulsus Olympo
Hospes ad Ausonii fugisset moenia Iani
Arma timens Nati, placido sic orbe Quirinus
Describi late gentes pater imperat omnes,
25
Quas vagus Oceanus spatioso gurgite cingit,
Describi sese curant quibus alta parantur
Tunc duo solstitia, in primo sol Ariete lucet
Cum tepidus, cumque in primam fert lumina libram
Et quibus ima duo in primis Cancrique Caprique
30
Cum sol inspicitur punctis variabilis aestu.
Maximi iussa obeunt Romani Caesaris illi,
Vmbra quibus semel est perpendicularis in anno,
Quando tenes primum Cancri sol ignea punctum.
Dant nummum sua dictantes quoque nomina iussu,
35
Versa quibus semper gelidis Aquilonibus umbra est,
Zodiacusve quibus, sive est Eclyptica horizon,
Et Cancri apparet tropicus, demergitur omnis
Sed Capri, primo Cancri sic sole flagrante
In puncto est illis horas lux fusa diei
40
Vnius per bis duodenas, nulla fere est nox,
Phoebus at in primum Capricorni lampada punctum
Cum tulit, exigua est lux illis, maxima nox est.
Imperio Augusti parent, orientia cernunt
Ordine qui obliquo pariterque cadentia signa,
45
Et qui perpetuam retinent (mirabile) lucem
Virgineum dum sol transivit ab Ariete signum,
Quive etiam, ut fama est, pallenti nocte premuntur
A Libra excedens dum pisces contigit idem.
Ipse quoque ad iussum senior festinat Ioseph
50
Caesaris, et secum argentum, quod praebeat aufert,
Illi sancta comes Maria est, cui candida vestis
Virgineos artus operit, non Pamphyla qualem
Coa manu tenui, qualem non Attalus olim
Confecit texens aurum, fulvosque smaragdos.
55
Vestis erat nimia non arte exculta, sed apta
Temporis id pluviam, et Boream perferre nivalem:
Ergo senex Nazarreno cum Virgine cedit
Bethlemiam repetens urbem, nataliaque arva,
Oenophorum lateri accinctus, capitique galerum,
60
Dextra humeroque ferens baculum, moderatur habenam
Laeva asino, quo Virgo uterum tumefacta, novoque
Plena Deo cum sarcinulis sublata sedebat,
Nam Dominos sensim bos sectabatur euntes.
At fertur qua Virgo decens, non secius alma
65
Vernat humus (mirum) glaciali frigore, quam si
Cosmicus ad solem Taurum traduceret ortus.
Purpurei surgunt flores et pullulat omnis
Arbor et irrigui dulci cum murmure fontes
Abrupta glacie manant pictaeque volucres
70
Vere novo in ramis strepitant sine more canentes.
Bethlemiae ut primum longis erroribus urbis
Invasit portam senior dux Virginis almae,
Mille intus strepitus, et murmura caeca vagantum
Audiit, obsessasque vias inspexit, et ingens
75
Vndique concilium, sed muta silentia nusquam.
Aere domum hic sibi conducit, subit ille penates
Et consanguinei, laribusque receptus amici
Ille est, at pingues adeunt plerique popinas,
Non aedes vacuae ut fuerint, non templa Deorum,
80
Non commune forum, non alta palatia cuique.
Sic memini me pruniferae per rura Revosae
Aequasset cum Libra diem, noctemque per horas
Passeribus sepes plenas, dumosque videre
Cum volucrum numerosa cohors condensior esset
85
Quam frons arboreis Aquiloni obnoxia ramis.
Hospitio caruit sic Nazarrenius heros.
Tum vero Herculeas Phoebus contingere metas
Incipiebat, equis pronas laxabat habenas
Purpureis fulvum liquens in nubibus aurum.
90
At senior monitus tenebris, et nocte propinqua
Hospitium lustrans ad diversoria quaedam
Proxima concessit, taurum hic, asinumque locavit
Ad Praesepe ligans nexa per colla cathena.
Hic etiam struxit male tuta cubilia sanctae
95
Tum comiti genitor, quam propter et ipse quievit
Subnixus cubito, et primam rediturus in urbem
Postera cum primum stellas Aurora recondet.
Sed iam stellifera nox intempesta corona
Cincta nigrum caput errabat super aequora ponti,
100
Et terras omnes, animalia cuncta silebant,
Pressa sopore gravi parcebant flatibus Austri,
Nullaque stridebat nocturnas aura per umbras,
Cum sacrum enixa est utero castissima partum
Virgo hilaris salvi nulla cum labe pudoris
105
Nec partu Lucinae ullos perpessa labores
Qualis cadit pomum ramo sine vulnere saxi,
Vere novo genitum quod praeceps colligit
Iam putridum, male iam ramis natalibus haerens,
Illud sollicitat ramo vis nulla caducum
110
Pertica nulla, noti nulli, sed sola vetustas,
Verum sponte cadit dum non sua rumpitur arbos
Talis ab intacto defluxit corpore Christus
Virginis almiparae cantu haud excitus ullo
Matris, et externa non vi compulsus ad auras
115
Aetherias, nullique affecta matre dolori.
Iccirco genitrix confestim surgit, ut ante
Flexa genu stabat, puerumque ad pectora tollit
Indolis aetheriae referentem signa, supinis
Nunc palmis ultro conceptum numen adorat,
120
Foenilique toro imposuit. Stat fultus agresti
In herba, per quem labuntur sydera coelo,
Auricomus radiat Titan, coelumque rotatur.
Structa Donysaeo non illum marmore servat
Regia, non Tyrio praefulgens lectulus ostro,
125
Ecce iacet, bos hinc flatus, hinc fundit asellus,
Vt Dominus caleat, quem pronus adorat uterque.
In latices olei versus fons cuius in ortu est,
Et noctis tenuere diem, lucemque tenebrae,
Balsamaque effudit tellus, et vate canente
130
Quem formidavit Tarpeia Caesar in arce.
Interea puerum genitrix dum sancta, foventque
Quadrupedes, ingens auditur cantus ab alto,
Pastoresque ciet vicina in valle deorum
Nuncius alipotens Gabriel, missaque per auras
135
Voce leves o lanigeri gregis ite magistri,
Ite - inquit - confestim omnes, Dominator Olympi
Nuper enim natus vestrae sub moenibus urbis,
Speluncae angusto in secessu a matre tenetur.
Dixit et in coelum rutilis se sustulit alis.
140
Illum mille chori stipant ad sydera euntem
Gloria in excelsisque Deo, in terraque voluntas
Queis bona inest, pax sit cantantes, aurea cantu
Astra, et quo valles imae, collesque resultant.
At male pastores gnari divine, hominisne
145
Vox iussisset eos nati ad cunabula Christi
Tendere, consurgunt pariter, captasque relinquunt
Excubias pecoris, quas gens Iudaea quotannis
Ducere solstitio de more solebat utroque.
Lactea dona ferunt omnes, omnesque rutundos
150
Caseolos, et castaneas tibi maxime coeli
Rector, et auditi secum pia dicta volutant
Numinis assidue: tibi nunc paremus ovantes
Quisquis es o divum, clamant, sequimurque iubentem.
Sic fati inspiciunt angustum moenibus antrum
155
Sub celsis coniunctae urbis, loca nota bubulcis
Arcta boumque olim sedes, nunc sacra deorum,
Ob regis natale solum, cui nomine cedit
Dictaei natale Iovis pulcherrima Creta.
Ast ubi vestibulo steterant sublime canentes
160
Pastores facibus flammatis, poplite asellum
Stare vident flexo, taurumque et saeva tepenti
Frigora honorato a puero depellere flatu.
Mox blanda coluere Deum prece, rustica laeto
Munera dantque seni, et Mariae salvere iubentes
165
Cuncti utrumque alacri sine fine hinc lumine natum
Iam pavidi vili in foeno mirantur Iesum,
Quem quoque visuri Iudaeae climata gentis,
Aethyopes potiere Magi, stellamque secuti
E terris abiere suis, quas nulla rotundi
170
Zodiaci regio premeret, tamen ungula curvi
Summa premit paulum diffuso poplite Tauri,
Nati hos fama Dei regnis eduxit avitis,
Plurima ab Eois tulerunt cui munera terris
Mirramque, aurumque et beneolentis thuris acervum.
175
Illis ut Domini est data copia larga videndi,
Procubuere simul venerantes numen, et eius
Mirati paupertatem Matrique, senique
Opportuna Dei tribuerunt dona sub ortu.
Lutea surgebat iam strato Aurora rubente
180
Coniugis Idaei, rubicundo lumine summos
Spargebat montes, proprios quo cuncta colores
Sumebant cantumque dabat Cybeleius ales,
Exequitur magni senior cum iussa Quirini,
Dat nummum Romae imperio parere fatetur,
185
Atque redit Nazarrenus cum Virgine tandem.