Fama per Hesperias cum primum diditur urbes,

Finibus e patriis facto simul agmine Gallos

Exire unanimes, dulcesque relinquere sedes:

Ausoniae passim populi, gentesque Sicanae

5

Coniurant: stimulisque acuunt haud mollibus iras:

Nec iam ferre queunt Italos tam fortibus ausis

Dissimiles pigro nimium torpere veterno;

Nec celeri ad laudem cursu praevertere quemquam,

Oblitos decoris patrii et virtutis avitae.

10

Convenere igitur, quibus haud aversa voluntas

Bellandi atque alio vitam sub Sole trahendi.

Protinus innumero completus completur milite tellus

Appula; non illos piscosi compita Bari,

Non pagi ingentes capiunt, non oppida quondam

15

Nominibus celebrata suis, notissima fama:

Netion et Latii bustum lachrymabile Cannae.

Non Cilicis foecunda croci, foecunda ferarum

Venatrix Celia et Canusi spatiosa vetusti

Moenia, quae rapida praeterfluit Aufidus unda:

20

Non, quae ductorem Lybicum florentis amore

Virginis urbs potuit victum mollire, sed omnes

Impediuntur agri: praesens ut cuique facultas

Se dabat hospitiis et ubique incondita pubes

Pernoctat, pedibusque terit conferta viarum

25

Strata, nec hyberni terretur frigore coeli.

Quam iussi monitu postquam praeconis in unum

Convenisse licum vidit rex Daunius et se

Altius extructa sublimem in sede locavit,

Alloquitur mittens generoso e pectore vocem.

30

Non equidem, o Italum flos, o delesta iuventus

Ausoniae, veterum sanguis redivive parentum,

Quorum olim virtus gentes invicta subegit

Quascumque Oceanus refluentibus alluit undis

Et Sol e medio circumspicit aureus orbe,

35

Vt vos ad tanti praesens decus horter honoris,

Grandiaque ingentis succedam ad praemia coepti,

Nunc primum affari institui; sed ut omnibus una

Letitiis aucti Divumque, hominumque parenti

Suppliciter grates (nam res ita poscit) agamus:

40

Sublatis quod regum odiis radicitus omnis

Europa in nostri coniuret nominis hostes.

Ipsaque, quae quondam misere converterat in se,

Abdaridis tandem decreverit arma tyrannis

Inferre et Solymae sacrata ad moenia tutum

45

Reddere iter, colloque piae iuga demere gentis,

Serva Palaestini quae nunc Iordanis ad undam

Flens sedet atque aditu longe prohibetur ad aedem

Servantem sancti monimentum insigne Sepulchri:

Hic ubi Rex terrae, coelique aeterna potestas,

50

Postquam illum gens dira trabi suffixit acernae,

Occidit extinctus, rediitque ad lumina vitae,

Morte triumphata CHRISTVS Deus. Atque ubi grates

Egerimus, factumque satis coelestibus aris

Iam fuerit, tum carpere iter, conscendere naves,

55

Aequoraque Ionii transmittere caerula ponti

Cura sit et nostros illuc contendere cursus,

Quo commota suis iamdudum a sedibus omnis

Gallorum pubes, unaque Britannia florens

Innumeris equitum turmis, peditumque maniplis

60

Pergit et emensa est properans Rhenumque, Mosamque,

Eversura Arabes Solymorum a sede tyrannos

Scilicet aut vitam tantis positura sub ausis.

Quod decus, o socii, quis iam non credat emendum

Vel vita, quaecumque sibi peragenda supersit?

65

Ipse ego, cui tantum paret terraeque, marisque,

Cui non argenti, non auri copia defit,

Quique adeo, si totam optem traducere vitam

Delicias inter cunctas atque otia, possim

Secura cum pace frui, tolerare labores

70

Et varios belli casus, cupioque, voloque

Ire viam primus, patriosque relinquere fines

Atque omnes mecum, genitor quascumque reliquit,

Vestrave iam peperit virtus mihi, ferre per undas

Ionias, mediosque hostes, quas partiar in vos

75

Largus opes, superetque nihil, quod commodus ultro,

Quo res cumque cadent, unum et commune mihique,

Et vobis haud esse velim. Non nunc ego primum

O socii, vos in belli discrimina duco,

Externasque oras, inimicaque castra volentes.

80

Vos patris auspiciis mersistis in aequore classes

Euganeas, Graiosque acie fudistis adorti.

Tempore quo vestras, vestra est ea gloris, Thraces,

Altaque Byzanti trepido concussa tumultu

Moenia terribiles iras timuere, manusque.

85

Vos iidem me saepe alias comitemque, ducemque

In pugnas, acresque hostes, flammasque secuti,

Prostravistis humi turres, coepistis et arces,

Ducentes vico claros ex oste triumphos.

Nec praedae quisquam immunis discessit et expers,

90

Me praeter: quem nemo umquam tamen abneget ullas

Sustinuisse vices, durosque obiisse labores,

Vobiscumque sitim pariter tolerasse, famemque,

Horrida sub dio perpessum frigora et aestus.

Quamquam regna manent illic opulenta, nec usquam

95

Et vis maior opum et multarum copia rerum

Argenti cumulos plures promittit et auri:

Quaerere quos nobis solita virtute queamus.

Atque haec ipsa a me minime memorata putetis,

Quod dubitem vestros ne animos inflammet ad arma

100

Gloria bellandi magis, an vesanus habendi

Cogat amor; neque enim Ausoniam fas credere pubem

Et decus et laudem diti postponere praeda.

Non ita nos proavi quondam docuere, patresque

Assueti duro longinqua lacessere bello

105

Imperia et certas victis imponere leges;

Vt famam, nomenque sibi immortale pararent.

Quod vos facturos si auis tamen abneget, idem

Abneget Ausoniis vos esse a patribus ortos:

Et me Gallorum prognatum a sanguine regum,

110

Quos pietas insignis et admiranda coegit

Gloria militiae semper comes, omnia vitae

Commoda iucundae penitus contemnere et unam

Se spectare animis et nobile sumere bellum:

Quo neque nos maius, neque post ulla audiet aetas.

115

Talibus orantem dictis nihil addere miles

Passus ad haec. Vni tibi, Rex invicte, videndum,

Quid statuas: nobis certum est parere iubenti.

Nam neque tam longe tellus disiungitur ulla

Finibus a nostris, neque gens tam barbara mores

120

Exuit humanos, quo te fortissime ductor

Paeniteat, pigeatve sequi sic annuat ausis

Ille tuis, qui stelliferum fabricavit Olympum

Et coeptum fortunet iter; nos agmine certo

Venimus instructi, rebusque ad cuncta paratis,

125

Militiae iam nunc nomen cuicumque daturi

Et vitam in cunctos alacres exponere casus,

Ac nullas vitare vices. Sic deinde locutus

Et verbis iisdem atque assensu exercitus uno,

Conticuit, subitoque ingens per cuncta cucurrit

130

Ora fremor: ceu cum pluviis furialibus aucti

Inter saxa ruunt amnes et in arva feruntur

Praecipites, placido sueti sua lambere fluxu

Septa prius, tenuique vado discludere ripas.

At Robertiades dictis laetatus amicis

135

Subiicit. O, decora Italiae, fortissima nostrae

Pectora militiae, non his sine numine Divum

Addixisse animum coeptis reor, omnia quamquam

Ante alacri semper studio, quae iussimus, ipsi

Praestare in primis, confectaque reddere suestis,

140

Quando igitur vestro haec animo sententia sedit

Et mecum Adriaci iuvat ire per aequoris undas,

Finibus inque Asiae bello nova quaerere regna,

Servitio Syriam longo, Solymamque levantes,

Quod superest, curate aliquo ne crimine mentes

145

Infectos videat Vesper vos crastinus et iam

Quisque sacerdoti supplex aperire paret se.

Vt maculas, animo si quae insedere latentes,

Eluat, inque hostes Arabas pius induat latentes

Et pius, ut primum puppi vocalis ab alta

150

Aere cavo signum dederit tuba, protinus actam

Velisque et remis properet conscendere classem,

Cessuram e portu mediae post tempora noctis,

A terra exoriens ventus cum pellere fluctus

Incipit et puppes urget levis aura Favoni.

155

Ite, bonos aurate animos, humilique precati

Voce Deum, quales cupere et sperare futuros

Nos decet, eventus tantis exposcite coeptis.

Dixerat atque illi foribus per templa reclusis

Affusi passim proprias, facta impia, noxas

160

Auribus exponunt castis et ad illa paratis

Officia et veniam culparum ex more petitam

Nacti omnes, primam cum primum postera lucem

Extulit et terris Aurora affulsit apertis,

Coelestem sumpsere dapem: gratique, piique

165

Inter se amplexus dulces et amica dederunt

Oscula; postremo transacti expleta diei

Perpetuis passim mensis ieiuna cupido est.

At cum pulsa fames, largeque epulata iuventus,

Sublataeque dapes: hi iam sermone quietos,

170

Oblectare animos: illi contendere cursu;

Ast alii dura membra exercere palaestra:

Flectere equos, vibrare hastas, manibusque minaces,

Explorare arcus, iaculisque attingere signum,

Certatimque granis librare per aera vectis.

175

Pondera et ingentes saltu transmittere fossa.

Vrius interea, quo non praestantior alter

Praesagire auras, qua coeli parte ferantur,

Quae mare sollicitent, quibus et commota quiescant

Aequora: quaeque dies portendant certa serenos

180

Sidera, seu pluvias terris, imbresque minentur:

Vrius Aeolii soboles generosa Pelori,

Puppe gubernator residens ita fatur ab alta.

Quem votis optare licet, rex optime, ventus

En vocat Ionias classem festinus in undas.

185

Surge, age, tolle moras, naves exercitus intret

Omnis, ut inc celerem quam primum ad saxa vadosae

Illyriae tendat cursum, subeatque sonantis

Ostia Drilonis, procurvaque littora Lissi:

Portus ubi et tutae miles se credat harenae.

190

Haec ille et regis iussu cava buccina Dauni

Imperat ad littus properare et scandere naves

Et laxos implere foros; tum protinus omnes

Ad sua signa ruunt et scalas agmine complent.

Ceu cum longinqua terrarum a parte volantes

195

Advenere greges avium, densaque caterva

Ingentes campos subter telluris innumbrant.

Mox medio e pastu quercusque, ornosque propinqua

Certatim obsidunt sylvae: variisque teguntur

Arboribus; pressi curvantur pondere rami

200

Et nemus ingenti circum sonat omne tumultu,

Compositae donec somno suadent quierunt.

Et iam nox medium cursu superaverat orbem,

Frigentesque imis flabant e vallibus aurae:

Vrius in summa residens cum puppe magister

205

Dat signum, solvique iubet retinacula classi.

Ilicet una omnes portu cessere relicto.

Quaque adeo sublatam alte fert regia flammam

Puppis et Ionium rostro secat uncta profundum,

Remigiis actae tendunt: mox carbasus auras

210

Excipit, ac Zephyris implentur vela secundis,

Spumeaque inflexas circumstrepit unda carinas.

Et iam purpureo crines infecta colore

Aurora exoriens noctis restrinxerat ignes.

Cum procul aerios montes Epirus et arduas

215

Ostendit Macedum positas in collibus arces.

Illae iter incoeptum paragunt, urbemque salutant

Dyrrhachium et littus sublatae ad sidera voces

Dum feriunt, vastae responsant undique rupes.

Nulla tamen contra solito de more dabantur

220

Letitiae signa unanimis, quae Daunius heros

Mirantur, causasque suo cum corde volutat:

Atque animum dubius nunc huc, nunc dividit illuc

Quid faciat? Recto ne petat Taulantia cursu

Littora? An in dextras proram detorqueat undas?

225

Haec alternanti celeri praemissa phaselo

Nuntia fama refert: obsessum iter omne, nec ullum

Fraude carere locum: coniectum in vincula magnum

Vgontem et longe Byzanti ad moenia ductum.

Qui modo Brundusii multis comitantibus urbem

230

Liquerat et fidis navem commiserat Euris,

Primus ut Emathiam, Thracem emensus adiret

Bosphoron Euxini fauces et ad ostia Ponti:

Ipse suis opibus praesens muniret euntes

In bellum et Solymae pro libertate pacisci

235

Audentes letum, tranquillaque commoda vitae.

Nuntius haec; sed enim cursum remorata triremis

Constitit: et reliquas ad se vocat Appulus heros,

Atque ait. Haud equidem, o socii, cum tanta viderem

Agmina convenisse virum, quos una coegit

240

Relligio et pietatis amor, fore rebar, ut essent

Vitandae insidiae Graiorum, artesque cavendae,

Nimirum servare fidem mens improba nescit.

Ergo urbem hanc infandam imo stat vertere fundo

Atque omnem ferro. Flammisque excindere gentem

245

In nostros tantum sceleris tam turpiter ausam.

Haec dicens, vultu conceptas detegit iras:

Atque huc atque illuc ardentia lumina voluit

Et puppi tacitus tandem consedit in alta.

Tum Mentor, quem certa fides, expertaque bello

250

Dextera et innumeris annis non victa senectus

Ante omnes gratum Regi iam fecerat unum,

Digna quidem sceleris facies, quam vindice ferro

Vlciscamur, ait; nec, si tibi protinus urbem

Aut capere, aut cinctam longa obsidione liceret

255

Vrgere et bello ingenti vastare, fameque,

Conatus, dux magne, tuos, queis scilicet usus

Abrumpas vincla et captum tuearis amicum,

Damnarim; sed enim tempus nunc instat eundi,

Quo nos Pontifici nuper data dextra, fidesque

260

Voce vocat: quoque expectant multo ante profecti

Germani, Gallique et fortia corda Britanni.

Vt minor hoc uno nobis stet gloria; quando

Et decus et laudem quaevis mora turpis aventi

Quaerere et insigni frontem vincire corona,

265

Adde quod Euxinum spatio propiore tenentes

Exercere iras facile et terrere tyrannum

Fas erit Odrysium, per vimque reposcere captos.

Nec tamen interea frater certissimus ultor

Non aderit, multo repetat qui sanguine poenas,

270

Servitioque premat populos. Haec ille locutus

Conticuit; tristisque animos, iramque repressit

Daunius. Et longe scelerato a littore classis

Omnis eat iam nostra, inquit; primusque triremem

Remigio impulsam medios convertit in Austros

275

Et properans Zephyris obiectam Aulona relinquit

A laeva et gelidi transit celer ora Celydni,

Chaoniamque omnem: mox execratus acerbam

Cassiopem, celsas Phaeacum in collibus arces

Circuit et binarem cursu defertur ad Isthmum.

280

Hic tanti excitus fama et molimine belli,

Obvius occurrit Medix. Ille unus Athenis

Cecropidum populo legesque et iura ferebat,

Aut bello foret, aut tranquilla in pace regendus.

Et, quamquam Graiis longe regnaret in oris

285

Liber, avos, atavosque tamen generosus abusque

Tuscorum antiqua numerabat origine regum,

Qui quondam ex Osco ducentes nomine nomen

Magnanimae fecere suae cognomina genti.

Vnde etiam seri virtutem hausisse nepotes

290

Et patriam dicti iuvisse ingentibus ausis.

Barbarus at postquam Scythicis in finibus ortus

Italia in media regnorum est sceptra potitus,

Et simul infracta est Tyrrhena potentia, partim

Discessere suis paulatim ex urbibus acti,

295

Aeriasque altis posuere in collibus arces:

Partim etiam varios casus et bella secutis

Ad regnum patefecit iter durissima virtus;

Et pedibus Graios, pedibus subiecit Athenas.

Hic igitur Medix Tyrrheno a sanguine cretus

300

Laetus adit Regem: qui primam egressus in actam

Forte recensebat numerum: vultusque suorum

Et quae cuique foret facies, vel forma, vel aetas,

Discebat; memorique animo mandata notabat

Nominaque et patrias senior quem talia agentem

305

Alloquitur Medix. Ego me, fortissime ductor,

Invisam rebar Superis traducere vitam:

Qui te militiae redivivum exemplar avitae

Affari et coram dextrae coniungere dextram

Non possem Italiae longe disclusus ab ora.

310

Quando etiam mentem iuvenili accensus amore

Et magni admirans ingentia facta parentis

Ipse tui, patriae fines, camposque reliqui,

Despicit ex alto quos undique Faesula colle;

Vulturnique volens accessi ad fluminis undam.

315

Innumeras tum dirus Arabs vastaverat oras

Ausoniae et Capuam longa obsidione premebat.

Ac, nisi opem afferret genitor tuus, ilicet urbis

Illius extaret nunc tantum informe sepulchrum.

Ipse illam solus longa obsidione levavit:

320

Atque acie victos a moenibus expulit Afros.

Non ita sublimi defertur ab aethere praeceps

Fulmen agens nimbum, scopulosque et septa domorum

Eruit et subita miscet collapsa ruina.

Vidi ego in adversos armato milite septum

325

Irruere et densas ferro perfringere turmas:

Poenorumque ducem medium differre securi

Dogrissam, triplici pectus cui texerat aere

Et fronti galeam aptarat Maurusia nutrix

Carminibus sacram magicis et sidere certo

330

Confectam, ut ferri cunctos contemneret ictus.

Sed neque verborum murmur, neque profuit astri

Observata dies; caput illi utrinque pependit

In geminas scissum scissa cum casside partes.

Vidi equites, peditesque una cum mitteret Orco,

335

Cogeret et nostris Arabum dare terga phalanges.

Quam facile aut Boreae flatus, si vertice ab alto

Incubuit segeti, fragiles infregit aristas,

Arentesve sua decussit ab arbore frondes

Auster et impulsa ad littora pertulit undas.

340

Ille etiam postquam caesorum vidit acervos

Spectator cuiusque operum, testisque laborum,

Et serus rediit spoliis indutus opimis,

Ornavit coram virtutem atque acta suorum

Laudibus et merito cunctos dignatus honore est.

345

Et mihi, qui densos urgentem in bella maniplos,

Cogentemque fugae versas versas dare terga cohortes

Comminus aggressus immani corpore Maurum

Ense trucidaram, ferratae pondera clavae

Detulit ipse suae, bellique insigne decorum

350

Ferre dedit clypeo, Mauri caput ora nigrantis,

Candida circumdat summam cui taenia frontem.

Ille Diochryso, cui mollis inertia Thracum

Imperium abstulerat, reditumque atque arma paranti

Adiunxit comitem; mox rerum eventa secutum,

355

(Namque Arabes crebris Graias incursibus oras

Vastabant) omnis praefecit Achaia bello;

Armorumque unum iussit, pacisque potentem

Esse et opes, patriosque manu defendere fines.

Et nunc, ni gravior tardaret membra senectus:

360

Si foret illud idem defesso in corpore robus,

Quod fuerat, cum acres animos, viresque iuventa

Prima dabat, ceu fixa eadem stat corde voluntas,

Ipse ego te Graiae lecto cum robore pubis

Primus ad ingentem Syriae comitarer Orontem:

365

Et tibi praecipuum factis testarer amorem.

Quod quoniam fieri prohibet iam serior aetas,

Hic tecum florens annis iuvenilibus ibit,

Quo te cumque feres, gnatus meus; una parentis

Spes et cura sui, patrio cognomine Medix:

370

Ibit, ut admirans unum te maxime ductor,

Militiam et claros magnae virtutis honores,

Praemia suscepti laetus putet esse laboris,

Saeva manu confecta tua cum bella videbit.

Dixerat: et regi centum candore nivali

375

Donat equos, numero ex omni quos legerat et quos

Hinc atque hinc phalerae et demissa monilia collo

Ornabant, strato intectos pugnantis ad usum;

Ferrea cui spondam lorica utramque tegebat

Surgentem, primamque alvum, lumbosque tuentem

380

Sessoris firmum in pugna tutamen equestri.

Munera mox socios large patitur in omnes:

Vina cadis onerata suis, quae plurima Naxo

Iusserat afferri iampridem: ea deinde sequuntur

Depulsae dudum in montes a matribus agnae,

385

Indigenaeque boves et prima aetate iuvenci.

At Robertiades tanti hospitis interventu

Laetatus, pauca haec placido sic pectore fatur.

Ipse meum memini, dux o fortissime gentis

Tyrrhenae, invictam virtutem et facta parentem

390

Narrare et veras ad coelum tollere laudes

Medicis Hetrusci (namque hoc mihi saepe per aures

Nomen iit, magnique animo defixa remansit

Fama viri, cui nulla umquam se viderit aetas

Ferre parem, aut bello claros aequare labores)

395

Medicis, absentem tacita quem mente colebam

Absens et magno mecum venerabar amore,

Quod solum licuit: neque enim fuit hoc mihi tempus

Sperandum, quo te veterem complexus amicum

Hospitii possem iura instaurare paterni.

400

Nunc autem quando votis prosperrima nostris

Fors inopia fauci, Caelique occulta voluntas,

Accipio, agnoscoque libens, certumque vetustae

Pignus amicitiae nostro comes usque futurus

Haerebit lateri natus tuus; illius ingens

405

Cura animum semper Dauni ductoris habebit.

Haec ubi dicta, epulis una accubuere paratis:

Atque inter sese longo sermone requirunt,

Quae via Threiciam brevior contendat ad urbem:

Si qua loca infestis; si quas devinxerit arces

410

Praesidiis: si quos aditus Byzantius armis

Insideat; Ponti prohibens a limine Gallos.

Quae postquam ducibus satis explorata, superque

Ostendere palam compendia tuta viarum;

Iamque exempta fames et amor compressus edendi est,

415

Aere dari signum iubet ipse et castra moveri.

Incedunt armatae acies, nec ab ordine quisquam

Liber abit, sociosque suos et signa relinquit:

Pars equitum anteeunt agmen: pars terga tuentur,

Iniusto sub fasce viam dum carpere miles

420

Festinat, gressumque una maturat eundo.

Primum illi Boeotum agros, vallesque, lacusque

Praetereunt Oncheste tuos, longeque relinqui

Parnassi iuga summa vident; mox Othrin et Oetam,

Sperchiumque amnem, magni cunabula Achillis,

425

Frondosumque caput celsi mirantur Olympi.

Tum vada Penei, celeresque Haliacmonis undas,

Emathiaeque Italo foecundos sanguine campos:

Et quos Mygdonius spatioso flumine colles

Ambit et affusa laetissimus irrigat unda

430

Axius, Aegaeum dum se devolvit in aequor.

Tum demum Ausonius suspecta per oppida Thracum,

Perque agros facturus iter, exercitus omnis

Constitit obliquae declivi in margine ripae.

Hic certatim omnes ducto circumdata vallo

435

Castra locant, somnosque petunt et corpora curant.

At parte ex alia Gallorum interrita pubes

Praetergressa iugum, quo coelo aequatus Adula

Contegitur glacie, nivibusque perennibus horret,

Transierat: nec Vindelici, quos dextra securi

440

Armat Amazonia, nec proni ad furta Genauni,

Nec rapto celeres assueti vivere Brenni,

Per saltus, vallesque imas potuere morari

Incedentem aciem, dum tela opponere quaerunt,

Vlteriorem Oeni iuncto ne flumine ripam

445

Ascendat victrix et Norica regna peragret.

Illa igitur Cetii superans altissima montis

Culmina labentum divortia liquit aquarum:

Et gressum in Chalybum rutilis tulit inde metallis

Insignes agros, Istri quos fluminis alveum

450

Augentes Saus hinc, unda Draus alluit illinc.

Atque ubi Pannoniae fines et limina primum

Ingressi tetigere duces, castrisque locatis

Corpora praeterito requierunt fessa labore:

Ecce vident ad se properantem et membra trementem,

455

Fundentemque imo trepidas e pectore voces,

Velitis os, habitumque et velitis arma gerentem.

Isque, ubi confertas acies ante ora ducumque

Constitit atque armis septum se vidit amicis,

Talia deposita tandem formidine fatur.

460

Si patrios postquam fines liquistis et agros

Vlla umquam vestrae tetigit vos cura salutis,

Vertite iter retro, sedesque revisite avitas,

O, miseri, et terris procul his, procul ite relictis,

Dum licet atque fugam raptim celerare potestis

465

Incolumes; vel si dictis parere negatis

Et pudet emensos Alpes atque invia terrae,

Insolito trepidare metu, statuatis oportet

Omnibus esse unam per cladem et vulnera mortem

Sperandam et passim confusa strage cadendum.

470

His dictis perculsi animi, tacitumque per agmen

Murmur iit, cupidique inter se quaerere pergunt

Quid ferat et tantum quid fama adversa reportet.

Tum vero iuvenem fidenti interritus ore

Voce vocat dux Leucorum cinctumque corona

475

Primorum et cunctis patulas praebentibus aures,

Alloquitur. Tu ne hos animos, haec robora sacra

Militiae solus tantis avertere coeptis

Tendis? Et instanti pressus formidine, Gallos

Exterrere audes? Non haec sunt pectora turpi,

480

Non haec corda fuga sibi quaerere sueta salutem:

Ast aperire viam ferro, mediosque per hostes

Aut vitam retinere, aut pulchrae occumbere morti.

Sed tu quis tandem? Quibus aut festinus ab oris

Venisti? Et quae nos vitare pericula suades?

485

Fare, age et audacter, quae sint ea cumque, volentes

Cuncta doce; neque enim quisquam re vera locutum

Non amet: et merito gratus non munere donet.

Ille autem. O, utinam factae tibi nuntius essem

Et nondum celebris famae vanissimus auctor.

490

Sed quid ego haec? Si mox tantos ex ordine casus

Narrabunt alii, qui foedam evadere cladem

Incolumes potuere: licet vix unus et alter

Paeonis insidias regis vitarit et arma.

At tibi, quicquid id est, breviter, dux maxime, pandam:

495

Nec te ullae ambages, nec longa exorsa tenebunt.

Concilio in medio postquam regumque, ducumque

Omnis in Abdaridas decrevit Gallia bellum

Extemptura iugum Solymis, quod pertulit annos

Iamdudum innumeros Syriae sanctissima tellus:

500

Continuo nostras fama est vulgata per urbes:

Extemploque accensi animi, concursus et ingens

Vndique et inter se commota per oppida vulgo

Dant dextras; sua quisque domi, quae repperit arma

Et scabra exesos rubigine corripit enses,

505

Deformesque situ clypeos; sibi regna, suisque

Argenti atque auri magnos promittere montes.

Proinde avidi coeunt non una e gente, nec uno

E populo: sed tota simul sine more, sine ulla

Lege ruens raptu properat Germania signis.

510

Postquam autem turmaeque equitum, peditumque catervae

Convenere simul, nec qui moderetur euntes

Esse vident quemquam, nec qui tot millia certa

Lege regat, poenasque nocentibus irroget aequas:

Cunctantum dubias Amycus temerarius annis

515

Et pietate ingens Odechalchius occupat aures.

Ille genus ducens altorum a sanguine regum,

Cui Nemetum fines, rapido cui flumine Maenus,

Cumque Mocontiaco parebat Bonna, vetusque

Naeomagnum et primos ultro tribuebat honores.

520

Alter, thuricremas Divum qui castus ad aras

Sacra ministrabat populo, verbisque regebat

Suavidicis animos, plebemque in templa vocabat,

Ortus et ipse patrum praeclara a stirpe suorum.

Isque ubi distractos reperit, ceu cuique cupido

525

Imperat effrenis. Quo nunc Germana iuventus

Inconsulta ruis? Quo te tam turbidus, inquit,

Ardor agit? Certique parens audacia leti?

Nam nec bella manu solum peraguntur et armis,

Nec solum vires victoria quaerit; at acre

530

Consilium, certosque duces, qui ponere capto

Castra loco, qui firmam aciem, cum postulat usus,

Instruere et tuti vitare pericula norint.

Seu differre diem pugnae, seu forte necesse est

Praecipere moras omnes: qui praemia forti

535

Digna ferat: qui communes tolerare labores

Primus amet, praedaeque unus qui immunis abactae

Ipse suos large socios et ditet et ornet.

Talia desierat fari, cum turba repente

Scinditur in varias diverso examine partes.

540

Inde alias alii conferta per agmina voces

Iactare et iussis partim parere recusant

Atque iter effrenes longe praevertere tendunt

Et quaecumque libet praedari, ac vivere rapto.

Partim se ducibus credunt et signa sequuntur

545

Quisque sua et certos pergunt sociare maniplos.

Non secus atque arbor nunc his, nunc flatibus illis

Eurique, Zephyrique caput depressa recumbit

Adversam in partem, nec robore fulta fatiscit

Ipsa suo: sed utrinque labans, sed utrinque cadenti

550

Assimilis, tamen una olim peritura ruina

Cogitur hinc atque hinc parere procacibus Austris:

Amittitque omnes divulso corpore ramos.

Sic illi, quorum multi tua castra secuti

Belga pater, cultos, quos irrigat Hippius, agros,

555

Nec numero tenuere pares, nec vivida aequis.

Multi etiam Egerio, quem bello vivida virtus

Clarat et illustrem nomen testatur avitum,

Haesere et Dacos inter cecidere, Getasque.

At reliqui explentes numero centena virorum

560

Millia, coniunctis inter se foedere dextris

Addixere Amyco vires atque arma, fidemque.

Isque, ubi praefectum tanto se vidit honori

Et iussis parere suis tot vivida pubis

Pectora Germanae, non iam, ceu postulat usus

565

Militiae (quid enim frustra retinere severis

Legibus effusos in cuncta opprobria tentet?)

Palantes revocat legionum ad signa maniplos,

Aut iniussa loco prohibet sua castra moveri.

Sed passim ingrediens pacata per arva feraces

570

Depopulatur agros et caedibus oppida complet.

Praecipue Abramidum, quorum pars maxima pagos

Pannonios habet et vitam sustentat inermem

Exul, inops, expes, cunctarumque indiga rerum.

Non nos aut sexu miserorum, aut ullius ulli

575

Parcimus aetati: sed ceu foret hostia quisque

Grata Deo in primis, nullo discrimine habetur

Et iuvenes, aegrosque senes dimittimus Orco.

Quin etiam turbam ingentem peditumque, equitumque,

Danubium forte ut medium tranaverat amnem

580

Defensura suos infesto a milite fines,

Fundimus et vita pulsos spoliamus et armis.

Mox etiam summis munitam moenibus urbem,

Et circumfusas spectantem e colle paludes

Aggredimur, factaque simul testudine muros

585

Nudatus omni iam defensore subimus,

Aequamusque solo atque aditus intramus apertos.

Ast olli in summam trepidi se protinus arcem

Coniiciunt, notasque vias et tecta relinquunt.

Nos vero (nec ficta loqui me credite monstra,

590

Sed vera et casu nimium testata recenti)

Dum ruimus, nemoque obstat, quin urbe potiti

Vastemusque aedes vacuas, capiamus et arcem

Obsessam, quasi tela illinc inimica, facesque

Ingruerent, contraque acies coiret,

595

Diffugimus suadente metu: nec vertere quemquam

Terga pudet: nec coenosa mandare paludi

Corpus, ut incolumis fallacibus enatet undis.

Vsque adeo subitus cunctorum invadere mentes

Perculsas potuit caeca formidine terror,

600

Sive illum incussit nobis Deus aethere ab alto,

Tantorum ut scelerum culpae meruere nefandae:

Seu terror sibi quisque fuit, dum forte latentes

Desertae insidias urbis, faciemque timeret.

Vt videre autem cedentem e moenibus hostem

605

Paeones, infensi summa effunduntur ab arce:

Et ferro accincti nostrorum in terga feruntur,

Vulneraque infigunt: partimque in stagna, lacusque

Proturbant: partim exanimant angusta viarum.

Dumque alios alii, ceu si fuga sola salutis

610

Spem daret et sumptis nemo sat fideret armis,

Vrgentes turpi properant praevertere cursu,

Ecce superveniunt fulgentes aere catervae

Et permistus eques, quem Curta emisit ab urbe

Pannonius fallax: ut, si se forsitan ulla

615

Offerre pugnae non insperata facultas,

Sive acie instructa, confertoque agmine nostros,

Seu praeda, spoliisque graves, somnove sepultos

Caederet et victos ferro deleret ad unum.

Ergo illi primum versas videre cohortes

620

Et fugere et veniam proiectis turpiter armis

Quaerere: nec quemquam memorem virtutis in hostem

Irruere et clypeis armatum obvertere pectus,

A fronte invadunt, oriturque miserrima caedes.

Corporibus sternuntur agri; fossaeque redundant

625

Sanguine: purpureae labuntur in amnibus undae.

Ipse tamen delapsus equo, dum pugnat et unus

Demetit affusos Amycus, prosternitur ictu

Ingentis saxi: quo cassis ahenea circum

Spargitur effracto non una e parte cerebro.

630

Ipse etiam medios inter iugulatus inermes

Concidit: atque animam in tenues Odechalchius auras

Fudit, communi solvens pro crimine poenas.

Accepta dum forte fide periuria gentis

Nil timet et fidos demens sibi credit amicos,

635

Quos insperantes toties data dextera laesit.

Ergo illum non canities, non infula texit

Labentem atque imo fundentem haec pectore verba.

At vos pro scelere hoc tanto, pro tristibus ausis

Evertat miseros Deus ultor et impia mittat

640

Sub iuga, qui nostro foedastis sanguine terram,

Inque fidem acceptos leto multastis iniquo.

Haec memorans una lumen cum voce reliquit.

Nec sum animi dubius, quin iam sylvisque, iugisque

Insideant, tutique parent, quacumque putarint

645

Ingressuram aciem, Gallorum invadere castra

Haec sunt, quae mea vox potuit tibi maxime ductor

Narrare et brevibus properans exponere verbis.

His dictis: corde insuetam coepere dolorem

Heroes, primique duces; tam multa virorum

650

Agmina, tamque acres iuvenum periisse phalanges:

Quorum animis, armisque olim comitantibus usi

Deiicerent saevos Solymorum e sede tyrannos.

Continuo furere unanimes: exposcere poenas

Commissi sceleris, ferroque, ignique iuventus

655

Vastandos agros, viduandas civibus urbes,

Clamat et hostili caedem iam caede piandam:

Acceptumque uno sanandum vulnere vulnus.

Ast alii, quorum menti sententia sedit

Tutior, ultrices iras non temporis huius,

660

Non fidei, votique ferunt, quo Gallia summo

Pontifici voluit certas astringere dextras.

Posse iter incoeptum Calapique, Saoque relictis,

Illiriae ad fines et saxa Liburnica flecti:

Perque agros Macedum dextro Byzantia cursu

665

Arva peti; posse Ausoniis in Doride castris

Coniungi et vires Gallorum viribus addi;

Gallorum, quos Adriaci maris aequor et undas

Ionias tranasse ferunt, montesque per altos

Epiri incolumes Hebrum contendere ad amnem.

670

Hic quamvis mentem casu concussus acerbo est

Goffredus, letuque datos miseratus amicos,

Spem simulat vultu tamen atque interritus audit

Consilia antiqua veterum certantia laudi,

Laetaturque omnes animis ardere paratis

675

Vlcisci socios, periuram excindere gentem

Funditus et campos caesorum insternere acervis.

Sustulit ergo oculos, imoque a pectore dulces

Expromens voces, placido est sic ore locutus.

O socii, quos una omnes, eademque voluntas

680

Impulit unanimes patria discedere terra,

Vxoresque domi, dulcesque relinquere natos,

Aut secum avectos per mille pericula rerum

Asportare gravis solatia blanda laboris,

Vt Solymam, Syriamque iugo eripiamus iniquo,

685

Acceptumque Deo statuamus in orbe trophaeum,

Quo neque nos maius, neque postera viderit aetas.

Vos mecum emensi Rhenumque, Albimque per urbes

Innocui fecistis iter; perque arva: nec usquam

Vllus adhuc praedam a vobis conquestus abactam est,

690

Aut actum secum quicquam vi vidit ab ullo.

Qui potius, quas vestra sibi clementia gratas

Iure suo sperare vices et poscere visa est,

Repperit et blandis, vosmet meminisse potestis,

Hospitiis, opibusque suis iuvisse vocantes,

695

Praebentesque ultro plenis convivia mensis.

Et iam Pannoniis tuti consedimus arvis,

Perventuri ulla sine caede et sanguine, quo nos

Vota vocant solvenda Deo, quae fecimus ipsi.

Quod i forte viam quisquam dare nolit amicis,

700

Perque suos fines opponat euntibus arma,

Tum Gallorum animos et iustas sentiat iras.

Interea qui morte graves persolvere poenas

Flagitiis meruere suis, hominesque, Deumque

Laeserunt graviter non uno crimine sontes,

705

Scilicet ut merito caesos linquamus inultos;

Cumque illis etiam reliquos, qui talia posthac

Committent, scelerum nihil impia facta verentes.

Sed quoniam damnari aliquem, qui dicere causam

Ante suam nequeat, turpe est, mittamus, oportet

710

Ad regem certos; qui factam exquirere caedem

Possint et iustum populis indicere bellum;

Aut certae inter nos componere foedera pacis.

Virtutem sic nostram umquam nulla arguet aetas.

Iustitiae Deus atque hominum mens aequa favebit.

715

Dixerat et Stephanum, cuius facundus ab ore

Verborum sonus Hyblaeo vel melle fluebat

Dulcior, heroum ex numero selegit et ipsum

Addidit Aulercae pubis regemque, ducemque:

Qui sua Pannonio referant mandata tyranno

720

Et causam factae cogant evolvere caedis.

Dicite, ait, Regi Gallos in utrumque paratos,

Vel scelus ulcisci ferro, vel foedere dextras

Iungere, si populos iustas dolor egit in iras.

Nos vero interea positis considere castris;

725

Et spectare procul quo se sententia flectat

Illius et pacem a nobis sibi malit, an arma.

Nec tamen, o socii reticenda iniuria et ollis

Fidendum semel infestis ea certa salutis

Sit vis, quam sumptis positam speremus in armis.

730

Ite igitur, vigilesque aditus servare patentes

Vndique: et excubias castrorum indicite portis:

Vt vos sive palam invadant, sive abdita belli

Furta parent, tuti fossa et munimine valli,

Aut etiam instructo, si res sinat, agmine fraudes,

735

Incursusque omnes et vim infregisse queamus.

His illi auditis, antiquae ad regia Curtae

Tecta iter arripiunt celeres: cursuque perenni

Transmittunt campos, spumosaque flumina tranant.